Dağlılar Respublikası: Redaktələr arasındakı fərq

'''Dağlılar Respublikası''' (Millətlər Birliyi arxivlərinə görə rəsmi Fransız adı: ''République de l'Uniom des peoples Montaguards du Caucase'' <ref>Цалыкатты А.|Кавказ наш гордый возродится...возродится…//Журнал Наш Дагестан-Махачкала:Изд.Дом Печати,1992-Т1(159).-С.8.-ISSN 0131-18080131–1808</ref>;tərcümə: Dağlıq Qafqaz Xalqları Birliyinin Respublikası) — [[1917]]-[[1922]]1917–1922-ci illərdə [[Şimali Qafqaz]]da mövcud olmuş müstəqil dövlət (konfederasiya). Dağlılar Respublikasının ərazilərinə müasir dövrdə Rusiyanın [[Çeçenistan]], [[İnquşetiya]], [[Dağıstan]] və [[Kabardin-Balkar]] respublikaları və [[Qaraçay-Çerkesiya]] muxtar vilayətləri daxil idi.

16 aprel 1919-cu il tarixində respublikanın rəhbəri Pşemaxo Kosyev Dağıstanın [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nın tərkibinə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Amma ki, 18 mayda Dağıstan [[Anton Denikin|general DenikinDenikinin]]in ordusu tərəfindən tutuldu<ref>{{Kitab3|müəllif=Alex Marshall|başlıq=The Caucasus Under Soviet Rule|il=2010|страниц=120|isbn=}}</ref>, bundan sonra Dağlılar Respublikası rəhbərliyi özü özünü buraxdığını və yenidən [[Tiflis]]ə köçdüyünü elan etdi.

== Tarixi ==

[[ŞəkilFayl:Leaders of the Mountainous Republic of the Northern Caucasus.jpg|thumb|left|250px|Dağlılar Respublikasının siyasi xadimləri. Ortada rəhbər [[Tapa Əbdülməcid Çermoyev]] və onun sağında Seid Şamil]]

[[ŞəkilFayl:ApproxPositionsWWI-1919.png|thumb|250px|[[Mudros müqaviləsi]]ndən sonra General [[Anton Denikin]]inin hazırladığı [[Ağ ordu]] ilə [[bolşeviklər]] arasında olan cəbhələr]]

Dağlılar Respublikasının qurucularından biri [[Şeyx Şamil]]in nəvəsi SeidSeyid Şamil olmuşdur. Dövlətin ilk rəhbəri isə [[Tapa Əbdülməcid Çermoyev]] seçilmişdir. Şeyx Əli Hacı Akuşa və Heydər Bamat kimi nüfuzlu bəylər dövlətin idarə olunmasında yaxından iştirak etmişdilər. Dağlılar Respublikası [[Osmanlı imperiyası]], [[Almaniya]], [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] və [[Gürcüstan Demokratik Respublikası]] tərəfindən rəsmən tanınmışdır.

Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra bolşevikləri dəstəkləyən sovetlər, Terek kazakların rəhbərliyi və dağlı xalqlarının milli şuraları [[Şimali Qafqaz]]da hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar. Bu qurumlarm nümayəndələri noyabrın 8-də Vladiqafqazda birgə iclas keçirdilər. İclasda Terek kazakların atamanı M.Karaulov və Şimali Qafqaz Dağlıları Mərkəzi Komitəsinin sədri Ə.[[Tapa Çermoyev]], Terek vilayəti İcraiyyə Komitəsinin sədri P.KotsevKoçev və vilayət soveti rəhbərliyi bölgədə idarəçiliyi təmin etmək üçün ayrı-ayrı sahələr üzrə komissarlıqlar yaratdılar. Oktyabrın sonunda Petroqrad çevrilişi [[Dağıstan]]da da pisləndi və Terek Dağlıları ilə birlikdə Terek-Dağıstan hökuməti yaradılması fikri irəli sürüldü. Dekabrın 2-də Şimali Qafqaz Dağlı İttifaqının yaradılması haqqında bəyannamə qəbul edildi. [[Rəşid xan Qaplanov]]un başçılığı ilə müvəqqəti hökumət təşkil olundu. General Talışxanov hərbi komissar, M.Karaulov ədliyyə və maliyyə komissarı, "Dikaya diviziya"nın komandanı general Polevtsev Terek-Dağıstan hərbi hissələrinin komandanı təyin olundular. Lakin bolşevik təbliğatı və Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus əsgərlərinin yerli əhaliyə qarşı zorakılıqları milli toqquşmalara səbəb oldu. Dekabrın 13-də bolşevik təsiri altın olan rus əsgərləri M.Karaulovu qətlə yetirdilər. Bu, rus-kazak hərbçilərinin bölgədə dağlılara qarşı qətl və qarətlərinin geniş miqyas almasına gətirib çıxardı. [[Qroznı]]da, [[Vladiqafqaz]]da rus əsgəri qüvvəsinə arxalanan Sovetlər [[1918]]-ci ilin əvvəlində hakimiyyəti ələ keçirdilər. Martın 17-də isə Pyatiqorskda Terek Xalq Komissarları Soveti təşkil edildi. [[Şimali Qafqaz]]da bolşevik hakimiyyəti qurulmasına başlandı.

Trabzonda uğur qazana bilməyən dağlı nümayəndələri [[İstanbul]]a gedərək, Osmanlı hökuməti ilə birbaşa təmasa girdilər. [[Batum sülh konfransı]] ərəfəsində hərbi nazir [[Ənvər paşa]] ilə görüşüb, ondan yardım istədilər. [[1918]]-ci il mayın 11-də isə dağlı nümayəndə heyəti Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının (Dağlı Respublikası) yaradılması haqqında İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdi. [[Osmanlı dövləti]]nə və onun müttəfiqlərinə bu haqda rəsmi nota verildi. [[ƏbdülməcidTapa Çermoyev]]in və [[Heydər Bammat]]ın imzaladığı bu sənədlər [[Osmanlı dövləti]]nin rəhbərliyi tərəfındən məmnunluqla qarşılandı. Alman nümayəndə heyəti isə bu qurumun bütün [[Şimali Qafqaz]]ı əhatə etməsinə qarşı çıxaraq, Kuban vilayətindəki kazaklarla münasibətləri daha önəmli saydığım nümayiş etdirdi. Mayın 24-də Ə.Çermoyevin başçılıq etdiyi Dağlı Respublikası hökuməti Gəncəyə köçdü. Dağlı Respublikası nümayəndə heyəti [[1918]]-ci il iyunun 8-də [[Batum]]da [[Osmanlı dövləti]] ilə dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladı. Bu müqaviləyə əsasən, [[Osmanlı dövləti]] Dağlı Respublikasına hərbi yardım etməyi və onu xarici təhlükələrdən müdafiə etməyi öhdəsinə götürdü.

Daha sonra Dağlı hökumətinin üzvləri P.KotsevKoçev və V.G.Cabagiyev [[Osmanlı dövləti]]nin hərbi yardımı məsələsinin detallarının aydmlaşdırmaq üçün [[Tiflis]]də [[Yusif İzzət paşa]] ilə danışıqlar apardılar. Dağlı hökumətinin ilk xarici işlər naziri Heydər Bammat isə diplomatik missiya ilə Avropaya yola düşdü. [[1918]]-ci ilin iyununda [[Qafqaz İslam Ordusu]]nun komandanı [[Nuru paşa]] Dağlı hökumətinin başçısı Ə.Çermoyevin xahişilə İsmayıl Haqqı bəyin baçşılığı ilə Dağıstana hərbi dəstə göndərdi. 74 zabit və 577 əsgərdən ibarət olan bu hərbi qüvvə [[Dağıstan]]ın dağlıq bölgəsində bolşeviklərə qarşı mübarizə aparan Nuh bəy Tarkovskinin və polkovnik Cəfərovun başçılıq etdikləri könüllü dəstələrə yardım göstərdi. İyunun 21-də Qunib aulunda qərargah yaratmış əslən çərkəz olan İsmayıl Haqqı bəy bütün Şimali Qafqaz müsəlmanlarına müraciət edərək, onları birləşməyə və bolşeviklərə qarşı qəti mübarizəyə çağırdı. [[1918]]-ci ilin yayında [[Bakı]] yaxınlığında Osmanlı-Azərbaycan hərbi qüvvələrinin zərbələrindən şimala qaçan L.Biçeraxovun rus kazak dəstəsi [[Dərbənd]]i və Petrovsk-Portu ələ keçirərək, [[Rusiya]] hakimiyyətini bərpa etdi. Belə vəziyyətdə N.Tarkovski dağlı könüllü alayları ilə Xunzaxa, oradan da Temirxan-şuraya yürüş edərək, bütün bölgənin kazaklar tərəfındən işğalmın qarşısını aldı. Sentyabrın sonunda [[Osmanlı]] və [[Azərbaycan]] hərbi qüvvələri Dağlı Respublikasına yardıma gəldilər. [[Yusif İzzət paşa]]nın komandanlıq etdiyi ordu hissələri oktyabrın 6-da [[Dərbənd]]i, noyabrın 7-də Petrovsk-Portu Biçeraxovun rus-kazak-erməni qüvvələrindən azad etdi.

[[1918]]-ci il noyabrın 12-də Temirxan-Şurada Dağıstan, Çeçen və İnquş nümayəndələrinin böyük toplantısı çağırıldı. Toplantı iştirakçıları Dağlı Respublikası hökumətinə tam etimad nümayiş etdirdilər. Noyabrın 24-də Dağlı Respublikası hökumətinin rəsmi orqanı olan "Şimali Qafqaz" qəzetinin ilk nömrəsində hökumətin "''Dağlılara, kəndlilərə, kazaklara, fəhlələrə, ziyahlara!''" müraciəti dərc edildi. Burada hökumətin [[Dağıstan]] və [[Çeçenistan]]da vəziyyətə nəzarət etdiyi, bolşevik qüvvələrinə qarşı qəti mübarizə aparıldığı bildirilir, Şimali Qafqazın bütün xalqlarının, həmçinin rusların hüquqlarının qorunmasma təminat verilirdi. [[1918]]-ci il noyabrın 28-də [[Bakı]]da [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] ilə Dağlı Respublikası arasında müqavilə bağlanması, [[Azərbaycan]] tərəfinin Dağlı hökumətinə 10 milyon rubl həcmində maliyyə yardımı göstərməsi Dağlı Respublikasının öz mövqeyini möhkəmləndirməsi üçün böyük əhəmiyyətə malik idi.

Dağlı Respublikası hökuməti Qafqazdakı ingilis qüvvələrinin komandam U.Tomsonun təklifı ilə dağlı-kazak münasibətlərini normallaşdırmaq üçün əməli addımlar atdı. Dekabrın 10-da [[Bakı]]da Dağlı hökumətinin nümayəndəsi Şimali Qafqazın rus, kazak əhalisinin təmsilçiləri ilə müqavilə imzaladı. Bu sənədlə rus əhalisinə ali dövlət idarəçili-yində iştirak hüququ verildi, kazak hərbi dəstələrinin 40 minlik dağlı ordusunun tərkibinə daxil edilməsi qərara alındı. Bu razılaşmaya əsasən, dekabrın 15-də Ə.Çermoyevin başçılıq etdiyi hökumət istefa verdi. Dekabrın 19-da P.KotsevinKoçevin başçılığı ilə yeni koalision hökumət təşkil edildi. İki nazir postu kazaklara ayrıldı. Lakin ingilislərin himayəsində olan L.Biçeraxovun pozuculuq fəaliyyəti üzündən kazaklar Dağlı hökuməti ilə əməkdaşlıqdan imtina etdilər. Dekabrın 31 -də isə Tomson bildirdi ki, Dağlı Respublikasının səlahiyyəti Rostov-Petrovsk dəmir yolu xəttinə kimidir, ondan cənubdakı Dağıstan ərazisi L.Biçeraxovun fəaliyyət dairəsi olacaq, Petrovsk-Bakı dəmir yolu, Petrovsk və Derbənd limanları müttəfiqlərin nəzarəti altın qalacaqdır. İngilis komandanlığı bu addımı ilə Şimali Qafqaz xalqlarının birliyinə və bolşevik təcavüzünə qarşı mübarizəsi işinə ciddi zərbə vurdu. Şimali Qafqazda "''vahid və bölünməz Rusiya''" uğrunda çıxıĢ edən general Denikinin Dağlı Respublikasına qarşı təcavüzünə şərait yarandı.

Şimali Qafqaz dağlı xalqları nümayəndələrinin [[1919]]-cu il yanvarın 15-də Temirxan-Şurada keçirilən yığıncağında parlament yaradılması qərara alındı. Yanvarın 20-də Dağlı məclisi adlı nümayəndəli orqan yaradıldı. Dağlı xalqlarının milli azadlıq mübarizəsinin fəal iştirakçısı, qumuq ictimai xadimi Zübeyir Temirxanov Dağlı məclisinin -— parlamentin sədri seçildi.

Mayın 12-də P.KotsevinKoçevin başçılıq etdiyi Dağlı hökuməti istefa verdi. Dağlı parlamenti yeni hökumətin təşkilini general M.Xəliləva tapşırdı. Lakin Denikin nümayəndəsi ilə danışığa girən general Xəliləv Dağlı Respublikası hökumətinin buraxıldığını bildirdi və ayrıca Dağıstan hökuməti yaradılması haqqında qərar verdi. Mayın sonunda [[Dağıstan]] hökuməti Denikin ordusunu mü-qavimət göstərmədən ölkəyə buraxdı. Beləliklə, bütün [[Şimali Qafqaz]] Denikin ordusunun nəzarətinə keçdi. Şimali Qafqaz xalqlarının istiqlal mübarizəsi növbəti dəfə məğlubiyyətə uğradı. Şimaldan gələn təhlükə [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin sərhədlərinə yaxınlaşdı.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2005. s. 381-382381–382-383.</ref>