Çako müharibəsi: Redaktələr arasındakı fərq

|yeri = Gran CakoÇako vilayyəti .[[Cənubi Amerika]]

|səbəbi = Gran CakoÇako mübahisli ərazi

|tərəf2 = {{bayraq|Paraqvay}}[[Paraqvay]]<br/>{{bayraq|Argentina}}[[Argentina]]

|komandan1 = Hans Kinolt <br/> Jose.L.Lanza

|komandan2 = Eusebio Ayalo <br/>Jose Feliks Estigarribio

'''CakoÇako müharibəsi''' [[1932]]-[[1935]]1932–1935 ci illərdə [[Paraqvay]] və [[Boliviya]] arasında [[Qran-CakoÇako]] (hansı ki orada böyük neft ehtiyatının olması ehtimal edilirdi. Bununla belə yalnız 2012-ci ildə bu ehtiyyatlar aşkarlanır<ref>{{Cite web |url=http://top.rbc.ru/economics/27/11/2012/833626.shtml |title=Paraqvayda neft aşkarlandı:: İqtisadiyat :: Top.rbc.ru |accessdate=2012-12-08 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20150604184057/http://top.rbc.ru/economics/27/11/2012/833626.shtml |archivedate=2015-06-04 |deadlink=yes }}</ref>) vilayətinə sahiblənmə uğrunda baş verib. Bu Latın Amerikası tarixinə ən qanlı müharibə kimi düşüb.

Ərazi mübahisəsi [[Boliviya]] və [[Paraqvay]] Şimali Canko ərazisinə sahiblənmə hələ dövlərin müstəqillik elan edilməsindən başlayır. Belə ki [[Paraqvay]] [[1811]], [[Boliviya]] isə [[1825]] ci illərdə qurtuluşunu elan etdir. [[Paraqvay]] daha tez qurtuluşu elan etməsi ona bir çox üstünlüklər verir. [[Paraqvay]] bölgə də öz qoşunlarını yerləşdirir və inzibati hakimiyyətini qurur. Bu əraziyə [[Braziliya]]da iddia edir. Bu çətinliklərin səbəbi [[İspaniya]]nın hakimiyyəti zamanında burada dəqiq sərhədin müəyyənləşdirməməsi idi. Bu isə ərazinin quraq olması, iqlimi və əhali tərəfindən az məskunlaşmasın təsir edirdi. Sərhədin müəyyənləşdirilməsi XIX əsrdən başlanılsa da bir nəticə əldə olunmur. 1905-ci ildə Boliviya bölgəyə qoşunlarını yerləşdirir və istehkamlar qurur. Buna [[Paraqvay]]ın cavabı [[1904]]-cü ildəki çevriliş və [[Paraqvay vətəndaş müharibəsi (1922-1923)|Paraqvay vətəndaş müharibəsi]] səbəbindən gecikdirdi. [[Region]] əhalisi getdikcə artırdı. Paraqvay isə bölgəni iqtisadi cəhətdən özünə birləşdirmək üçün Puerto-Kasadaya 200&nbsp; km-lik dəmir yolu xətti çəkir. Bu Paraqvay üçün ümumilli məsələ olmasının əsas səbəbi [[Paraqvay müharibəsi]]ndə demək olar ki ərazisinin yarıya qədərini itirməsi idi. Paraqvay Boliviyaya bir qədər torpaq təklif edirdi. Boliviya isə ya hamısı, ya da heç nə şuarını deməsi müharibəni qaçılmaz edirdi. 1928-ci ildə Paraqvay kavalerləri Kanquardiya Boliviya düşərgəsinə hücüm təşkil edir və 6 əsgər ölür. Boliviya cavab olaraq Bokeron bölgəsini işğal edir. Millətlər liqası bu münaqişəni yumşalda bilir. [[1929]]-cu ilin 16 sentyabrında Paraqvaylılar Boliviya düşərgəsini yenidən təmir edəcəyini və Bokeron isə geri qaytarılması ilə nəticələnir. [[1930]]-cu ilin 1 mayında iki dövlət arasında danışıqlar başlanır. Bu zaman Boliviya 2150 min, Paraqvay isə 800 min km² əraziyə sahib idi.

Ərazidə neft olması ehtimalı bu bölgəyə marağı daha da artırırdı. Boliviyanı Standart Oil, Paraqvay isə Şelf oil şirkətləri dəstəkləyirdi.[[1931]]-ci ildən hər iki ölkə silahlanmaya başlayır. 1922-19231922–1923 ildən Paraqvay hərbi islahat həyata keçirir. Bunun nəticəsində 4 minlik daimi ordu və 20 minlik əlavə qüvvə qurulur. Hətta hərbi kadrlar hazırlayan 2 hərbi akademiya yaradılır. 10 il müddətində 1000 ədəd sonra 7000 mauzer, [[Danimarka]]dan xırda çaplı Madsen plemyotu, ABŞ-dan isə iri çaplı pulemyot alınır. Müharibə ərəfəsində isə 24 ədəd 81&nbsp; mm kalibrli Şonsa -Brandta minamyot sistemi alınır. Silahlanmaya sərf edilən vəsait kasıb ölkəyə çox pis təsir edir. Boliviyada isə vəziyyət tamamən fərqli idi. Belə ki iqtisadi və əhali sayı baxımından güclü olması acıq aydın görsənirdi. 1926-cı ildə Boliviya ingilis “Bikkers”"Bikkers" şirkətindən 36 min tüfəng 250 ağır və 500 yüngül pulemyot alır. 1929-cu ildə ingilislərlə imzalanan müqavilən ləğv edir. Buna qədər 6 minlik ordu 39 min mauzer, 750 pulemyot, 5 tank və bir qədər hərbi təyyarəyə malik idi. Müharibə dönəmində silahlanmanın artması qonşu dövlətlərin etirazına səbəb olurdu. Hətta [[Peru]] öz ərazisindən Boliviyaya silah tədarükünə qadağa qoymuşdu.

[[ŞəkilFayl:Paraguayos en alihuatá.jpg|thumb|Paraqvay əsgərləri 1932.]]

[[1932]]-ci ilin 15 iyunnunda Boliviya paraqvayın nəzarətində olan Pitiantuta şəhərini tutur. Buna baxmayaraq Parqvay şəhəri bir neçə günə geri qaytarır. 27-2827–28 iyulda Boliviya genişmiqyaslı hücuma keçərək Toleda, Bokeron, Koppales bölgəsini işğal edir. Bu hücum nəticədə paraqvay ordusu müqavimət göstərmədən daha təhlükəsiz və gücləndirilmiş şəhərlərə geri çəkilir.Güclü döyüşlər 1932-ci ilin avqust ayında baş verir.Boliviya 4000 qoşunla cənub-şərqdən ,əlavə 2000 və səpələnmiş 2 diviziya şimal-şərqdən bölgəyə yerləşdirilmişdi .6000 əlavə qüvvə isə yolun uzunluğu və quru isti iqlim səbəbindən gecikirdi.Paraqvay isə İsla-Pay 8 minlik korpus və paytaxdan əlavə 4 minlik qüvvəsi vardı.Boliviya artıq müharibənin əvvəllərində Paraqvay ərazilərinə qədər gəlib çıxmışdı .Bununla belə yerli hindu qəbilələri Paraqvayı dəsdəkləyirdi.1 sentyabr 1932-cı ildə Parqvay ordusu Bakeron üzərinə hücuma keçir.Hər iki tərəf hərbi təyyarələrdən istifadə edirdi.8 sentyabrda Paraqvay ordusunun 2 taborunun gizli hücumu qabaqcadan müəyyənləşdirilərək Boliviya ordusu tərəfindən onlara ağır zərbə vurulur. 9 sentyabrdakı hücumda bir nəticə vermir 14-cü tabor mühasirəyə düşərək tamamən darmadağın edilir. 8-98–9 sentyabr uğursuzluqları paraqvaylılara bir dərs olur. Növbəti döyüşlərdə Boliviya ordusu demək olar ki bütün hərbi təyyarələrini itirir və bu Paraqvay ordusuna müəyyən üstünlük verir. 17 sentyabrda Boliviya komandanlığı mühasirəyə düşən qüvvələrə əlavə əsgərlər gələnə qədər dözməyi və mühasirəni yarmağı əmr edirlər. Mühasirəni yarmaq bir nəticə verməsə də burada olan 619 əsgər 3 həftə dirəniş göstərdi.Mühasirədəki qüvvələri məhv etmək istəyən 7500 paraqvaylı 500 itki, buna qarşılıq Boliviya isə 150 itgi verdi. Bu döyüşlərdən sonra müharibə müəyyən qədər səngiyir. Boliviya isə bundan istifadə edərək [[ABŞ]]dan 20 ədəd yeni Wright C14R <<Osprey >> təyyarə alır. 1933-cü ilin yanvarında ABŞ-dan 9 qırıcı və [[Almaniya]]dan 3 trens Ю 52 alır. Paraqvay da 25 yüngül bombardımançı (Potez-25)[[Fransa]]dan, [[İtaliya]]dan isə 5 Fiat C alır. [[1932]]-ci ildə paraqvaylılar boliviyanın hücümunun qarşısını alır və əks hücuma keçir. Nanava şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə Boliviya ağır itgilər verir. 1933-cü il fevral ayında Boliviya Toledo şəhər ətrafında paraqvaylı orduya hücum edir. 6-76–7 iyul Nanavaya ikinci hücümda bir nəticə vermir və 2000 itgi verir. Halbuki Paraqvay tərəfi 149 nəfər itgi verir. 1933-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında paraqvaylıların hava kəşfiyyatı boliviya tərəfdə boşluqlar aşkarlayır. 3 dekabr hücumları zamanı Boliviyanin 4-94–9 diviziyaları mühasirəyə düşür. Artıq 11 dekabrda boliviyalıların 2600 ölür, 7500 isə əsir düşür. Bundan sonra bütün cəbhə boyu geri çəkilən Boliviya ordusu 8000 tüfəng, 536 pulemyot ,45 digər təyinatlı silah-sursat qoyaraq qaçır. Bu Paraqvay ordusuna geniş imkanlar yaradır. Lakin hücumun ləngiməsi Boliviya tərəfinə ikinci müdafiə xəttinə çəkilərək müdafiəni gücləndirməsinə imkan yaradır. [[1934]]-cü ildə mayda 2 boliviya diviziyası paraqvaylılara ağır zərbə endirirlər .Paraqvay tərəfi 500 ölü və 1500 əsir verir.1934-cü ilin iyul ayında isə Boliviyanın hücumlarının qarşısı alınır.Sonradan boliviyalılar El-Kamen bölgəsində ağır itgi verərək (2000 ölü,4000 əsir,yalnız 2000 nəfər mühasirəni yarır)geri çəkilir.[[1935]]-ci ildən müharibə artıq Boliviyanın ərazisinə keçir.Mart ayından isə fəal əməliyyatlar səngiyir çünki hər iki tərəf artır bütün qüvvələrini demək olar ki itirmişdi.

== Barışıq sazişi ==

[[ŞəkilFayl:Paz del Chaco.jpg|thumb|left]]

[[Sülh]] danışıqları [[1935]]-ci ilin 12 iyununda [[Argentina]]nın başçılığı ilə baş tutur. Rəsmi müqavilə 1938-ci ilin 21 iyulunda imzalanır. Bu sənədə əsasən Boliviyaya yalnız mübahisəli ərazinin 1/4 qalır əlavə çay sahilinə çıxış və burada özünə liman tikməsi üçün çay sahilində müəyyən qədər torpaq verilir. Bu sərhəd bu günə qədər dəyişilmədən davam edir.

* [http://interpretive.ru/dictionary/960/word/%D7%E0%EA%F1%EA%E0%FF+%E2%EE%E9%ED%E0 CakoÇako müharibəsi 1932-351932–35]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}

* [http://commi.narod.ru/txt/ek/107.htm Yevgeni Kisevlyov: CakoÇako Müharibəsi.]

* [http://topwargreenbag.ru/20276-paraguay/russkie-dobrovoltsy-v-boyahvoine-za-paragvay.htmlchako İqorSeqey XodakovQorbatıx: RuslarRus Paraqvayakönüllüləri qarşıÇako döyüşlərdəMüharibəsində.]

* [http://www.hronos.km.ru/sobyt/1932bpv.html CakoÇako Müharibəsinin xranologiyası]

== İstinadlar ==