Vikipediya

Xarəzmşahlar: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
{{Tarixi dövlət
|adı = Xarəzmşahlar dövləti
|orijinal_adı = خوارزمشاهیان
|statusu = imperiya
|himni =
|bayrağı = Khwarazmian dynasty flag.png
|bayrağın_izahı = Xarəzmşahlar bayrağı <ref name="z8.invisionfree.com">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://z8.invisionfree.com/WW_V2/ar/t480.htm |access-date=2014-06-21 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304212951/http://z8.invisionfree.com/WW_V2/ar/t480.htm |url-status=dead }}</ref>
|gerbi =
|gerbin_yazısı =
|xəritəsi = Khwarezmian Empire 1190 1220.png
|xəritənin_izahı = Xarəzmşahların 1190-dan 1220-ə qədər olan sərhədləri
|s1 = Böyük Səlcuq İmperiyası
|s1_bayrağı =
|s2 = Qurilər
|s2_bayrağı =
|s3 = Azərbaycan Atabəyləri dövləti
|s3_bayrağı =
|s4 =
|s4_bayrağı =
|s5 =
|s5_bayrağı =
|s6 =
|s6_bayrağı =
|s7 =
|s7_bayrağı =
|quruluş_ili = [[1077]]
|süqut_ili = [[1231]]/[[1260]]<ref>http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/rubooks/bunyatov.pdf</ref>
|x1 = Monqol İmperiyası
|x1_bayrağı = Flag of the Mongol Empire.svg
|x2 =
|x2_bayrağı =
|x3 =
|x3_bayrağı =
|x4 =
|x4_bayrağı =
|x5 =
|x5_bayrağı =
|x6 =
|x6_bayrağı =
|x7 =
|x7_bayrağı =
|şüarı =
|paytaxtı = [[Köhnə Ürgənc]](1077–1212) , [[Səmərqənd]] (1212–1220) , [[Təbriz]](1225–1231)<ref>http://www.madaxeman.com/FoGAM/tiki-index.php?page=Khwarazmian</ref>
|ən_böyük_şəhəri =
|rəsmi_dilləri = [[Türkməncə|Türkcə]]<ref>Bobodzhan Gafurovich Gafurov, ''Central Asia:Pre-Historic to Pre-Modern Times'', Vol.2, (Shipra Publications, 1989), 359.</ref> , [[Farsca]]<ref>Kathryn Babayan, ''Mystics, monarchs, and messiahs: cultural landscapes of early modern Iran'', (Harvard Center for Middle Eastern Studies, 2003), 14.</ref>
|valyutası = [[Dirhəm]]
|ərazisi = 3.600.000 km² [[1217]]-ci il <ref>http://quizfactz.com/index.php/humanities/history/item/813-top-50-largest-empires-in-history{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
|təxmini_əhalisi = 11 067 000<ref name="z8.invisionfree.com">http://z8.invisionfree.com/WW_V2/ar/t480.htm</ref>
|idarəetmə_forması = Oliqarxiya
|sülalə = [[Xarəzmşahlar sülaləsi]]
|rəhbər_titulu =
|rəhbər1 =
|rəhbər_il1 =
|rəhbər titulu2 =
|rəhbər2 =
|rəhbər_il2 =
|rəhbər titulu3 =
|rəhbər3 =
|rəhbər_il3 =
|dini = [[Sünni]] [[islam]]<ref>[[Clifford Edmund Bosworth|Bosworth]] in ''Camb. Hist. of Iran'', Vol. V, pp. 66 & 93; B.G. Gafurov & D. Kaushik, ''"Central Asia: Pre-Historic to Pre-Modern Times"''; Delhi, 2005; ISBN 81-7541-246-1</ref><ref>[[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''"CHORASMIA ii. In Islamic times"'' in: [[Encyclopaedia Iranica]] (reference to Turkish scholar Kafesoğlu), v, p. 140, Online Edition: ''"The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs; one of them was Anūštigin Ḡaṛčaʾī, whose son Qoṭb-al-Dīn Moḥammad began in 490/1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛārazmšāhs."'' ([http://www.iranicaonline.org/articles/chorasmia-ii LINK])</ref>
}}
'''Xarəzmşahlar İmperiyası''' — bir [[Türk xalqları|Türk]] dövləti. Orta əsrlərdə Amudərya bölgəsi “Xarəzm”, hökmdarları isə “Xarəzmşah” olaraq adlanırdı. XI əsrin sonlarına doğru bu bölgədə qurulan dövlətə də Xarəzmşahlar adı verildi. Xarəzmşahlar dövləti Məhəmməd Xarəzmşah tərəfindən qurulmuşdur. Bu dövlət [[Böyük Səlcuq İmperiyası|Böyük Səlcuq Dövlətini]] yıxmışdır.<ref>Rene Grousset, ''The Empire of the Steppes:A History of Central Asia'', Transl. Naomi Walford, (Rutgers University Press, 1991), 159.</ref>
 
[[Xarəzmşahlar sülaləsi]]nin nəsli, Səlcuq Sultanı [[I Məlikşah]]ın saray xidmətində olan [[Anuş Təkin]]dən gəlir.<ref name="Britannica">[[Encyclopaedia Britannica]], "Khwarezm-Shah-Dynasty", ([http://www.britannica.com/eb/article-9045365/Khwarezm-Shah-Dynasty#87942.hook LINK])</ref> Səlcuq dövlətinə bağlı olaraq mərkəzdən təyin edilən qubernatorlarla idarə olunan bu əyalət Anuş Təkin zamanında sərbəst yaşamağa başlamışdı. 1128-ci ildə Xarəzm qubernatoru olaraq təyin edilən Atsız dövründə yarı müstəqillik qazanmışdır. 1141-ci ildə Böyük Səlcuq sultanı Əhməd Səncərin Katvan döyüşündə Quru Hıtay tərəfindən məğrubiyyətə uğradılmasından istifadə edən Atsız Səlcuqlulara qarşı üsyan etmiş və 1142-ci ildə [[Xorasan]]a hücum edərək [[Mərv]] və [[Nişapur]]u işğal etmişdir. Ancaq 1143 və 1147-ci illərdə Əhməd Səncər Atsıza qarşı səfərlər təşkil etmiş və ikinci səfərdə Atsız dövlətin mərkəzi olan Ürgənci itirərək təslim olmuşdur. Atsız və El Aslan dövrlərində, həm İraq Səlcuqları, həm də Quru Hıtay ilə mübarizə aparılırdı. El Aslan, Sultan Səncərin ölümündən sonra müstəqilliyini elan etdi. Ələddin Təkiş dövründə İraq, Azərbaycan, Qara dənizin şimalı, Xorasan və Şərq Türkistanın bir hissəsi ələ keçirilmişdir. Ələddin Təkiş özünü Səlcuqluların varisi elan etmiş və “Səncər” ünvanından istifadə etmişdir. Abbasilər ilə yaxşı əlaqələr qurmuş və Batinilərə qarşı xəlifəni müdafiə etmişdi. Buna görə Səlcuqların varisi olan Xarəzmşahların Ələddin Təkiş dövründə yüksəlişi başlamışdır. Ələddin Təkiş, əvvəl Quru Hıtayı məğlub etdi və 1194-ci ildə Reydə III Toğrul Bəyin ordusunu məğlubiyyətə uğradaraq İraq Səlcuqlarını yox etmiş və Qərbi İranı ələ keçirmişdir. Xarəzmşahlar qısa müddətdə sərhədlərini Şərq Anadoludan Mavəraünnəhrə qədər genişləndirmişdirlər. Ələddin Təkişin oğulu olan Ələddin Məhəmmədin dövründə Quru Hitay və Qərbi Qaraxanlılar və Şərqi Qaraxanlılar məğlub edildi. Müasir Pakistan və Əfqanıstanı torpaqlarına qatmışdır. Ələddin Məhəmmədin ən böyük arzusu Çini ələ keçirmək idi. Lakin bu dövrdə Monqollar Çində böyük söz sahibi olmuşdurlar. Odur ki, Monqol təhlükəsini hiss etmiş və onlarla yaxşı dolanmağa çalışmışdır və monqollarla ticarət razılaşması imzalamışdır. Lakin monqol ticarət karvanının Xarəzmşahlar qubernatoru İnalcık tərəfindən talanması və tacirlərin də saqqallarının yandırılıb geri göndərilməsi üzündən monqollarla əlaqələr pozulmuşdur. Bu hadisə tarixə “Otrar faciəsi” kimi daxil olmuşdur. Karvanın talanmasına səbəb karvanda bahalı əşyalar və qiymətli malların olması idi.
 
1220-ci ildə bütün ölkə monqollarının işğalına məruz qaldı və Xarəzm dövlətinin sonu yaxınlaşdı. Bundan sonra Orta Asiyada monqol işğalı başlanmış və türk dünyasında böyük məğlubiyyətlərə gətirib çıxarmışdır. Ələddinin oğlu Cəlaləddin Xarəzmşah Əfqanıstanda monqollarla mübarizə edərək cənuba çəkilmiş və [[Hind (çay)|Hind]] çayını keçərək Hindistana daxil olmuşdur. Çingiz Xan monqol düzənliyinə döndükdən sonra Cəlaləddin İrana dönüb, İraqdan Azərbaycan bölgəsinə daxil olmuş və 1225-ci ildə Atabəyliklərindən olan Eldənizliləri məğlub edərək Təbrizi almışdır. Cəlaləddin Azərbaycandan hərəkət edərək Gürcüstanı işğal etmiş və Cənubi Qafqazdan Şərqi Anadoluya qədər torpaqlarını genişləndirmişdir. Ancaq Cəlaləddinin Şərq Anadolunun suverenliyi səbəbindən Anadolu Səlcuqluları və Suriyanın hökmdarı Əyyubilər ilə ziddiyyəti düşmüşdür. Cəlaləddin Xarəzmşahlar dövlətini yenidən qurmaq istəsə də, müvəffəqiyyət qazana bilmədi.[[1231]]-ci ildə kürd qiyamçılar tərəfindən öldürüldü.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=90001012&ct=107&rqs=68&rqs=491&rqs=893 |access-date=2014-06-21 |archive-date=2008-10-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081006044631/http://persian.packhum.org/persian/pf?file=90001012&ct=107&rqs=68&rqs=491&rqs=893 |url-status=dead }}</ref> Ölümündən sonra Xarəzmşahlar dövləti tamamilə məhv olmuşdur.
 
==Ümumi məlumat==
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Xarəzmşahlar"