Azərbaycan mədəniyyəti: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
|||
Sətir 21:
== Mədəniyyətin inkişaf tarixi ==
{{əsas|Azərbaycan mədəniyyətinin xronologiyası}}
{{Azərbaycan tarixi}}
[[Azərbaycan (toponim)|"Azərbaycan" toponimi]] [[Parf dili|parf]] və ya [[pəhləvi dili|orta dövr fars dili]]ndə, [[Atropatena]] adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Atropatenanın banisi Midiya satrapı [[Atropat]]ın adı "atəş mühafizəçisi" deməkdir. [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan tarixi ərazisi]] birinci olaraq Arazdan cənubdakı ərazilər üçün, indiki [[İran Azərbaycanı]] üçün istifadə edilsə də, XIII əsrin əvvəllərində [[Yaqut əl-Həməvi]] tərəfindən verilən məlumat bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışının şimala qədər yayıldığını göstərir.<ref name="AZERBAIJAN">{{Məqalə
|müəllif = [[:en:Xavier de Planhol|Riçard Tapper]]
|başlıq = AZERBAIJAN i. Geography
|orijinal=en
|link =http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i
|nəşr = [[Encyclopædia Iranica]]
|tip =
|yer =
|il =December 15, 1987
|tom =III
|nömrə=
|səhifə=205—215
}}</ref> [[İranika ensiklopediyası]]na görə Səfəvilər dövründə (XVI–XVII əsrlər) Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idarəçilik baxımından [[Azərbaycan bəylərbəyliyi]]nin canişininə tabe idi.<ref name="A History of Qarabagh">A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV:{{oq|en|Although Azerbaijan was a geographical entity in the eighteenth and nineteenth centuries, the term was only used to identify the province in northwest Persia. The Safavids, at one time, for revenue purposes, included some of the lands north of the Arax river as part of the province of Azerbaijan. This practice gradually fell out of use after the fall of Safavids. To Mirza Jamal and Mirza Adigozal Beg, as well as other eighteen century and nineteenth-century authors, Azerbaijan referred to the region located south of the Arax river}}</ref> Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini həm şimaldakı, həm cənubdakı [[Azərbaycan xanlıqları]] üçün istifadə edilirdi.<ref>Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780—1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.</ref> "[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti|Azərbaycan]]" adı ilk dəfə [[Zaqafqaziya seymi]]nin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında [[Azərbaycan]]ın [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi|müstəqilliyini elan edilməsi]] barədə qərar qəbul etdi.<ref>{{Cite web |title=Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.) |url=http://www.azerbaijan.az/_History/_Middle/middle_03_r.html |access-date=2015-07-08 |archive-date=2011-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110523093953/http://www.azerbaijan.az/_History/_Middle/middle_03_r.html |url-status=dead }}</ref>
Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdən Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır.<ref>История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 272.</ref> Azərbaycanlıların etnogenezində [[Qafqaz Albaniyası]] və [[Atropatena]] əhalisi ([[kaspilər]], [[qafqaz albanları]], [[udinlər]], [[midiyalılar]]<ref>С.А. Токарев. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. — Изд-во Московского университета, 1958. — С. 295—296.</ref>, [[talışlar]]<ref name="sakinet">Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8—9. — ISBN 5020167614, 9785020167612.</ref>) ilə bu ərazilərə gələn işğalçılar ([[kimmerlər]], [[skiflər]], [[massagetlər]], [[hunlar]], [[xəzərlər]], [[bulqarlar]], [[oğuz türkləri]], [[qıpçaqlar]],<ref name="sakinet"/> [[peçeneqlər]]) iştirak etmişdir.<ref>Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)</ref> Etnogenezdə dominant rolu türklər oynamışdır.<ref name="cultureazeri" /> Türk komponenti olan oğuz türkləri isə [[Kök türklər|qədim türklər]]in uqor və [[sarmatlar|sarmat]] mənşəli tayfalarla qarışması nəticəsində yaranmışdır.<ref>Михаил Илларионович Артамонов. История хазар. — Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2002. — С. 419. — ISBN 5846500323, 9785846500327.
</ref> ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi yerli əhalinin böyük hissəsinin [[azərbaycanlılaşma|türkləşmə]]sinə səbəb oldu və bu da Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi.<ref name="merkez">{{cite news
| title = История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века
| author =
| newspaper =
| date =
| url = http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm
| accessdate = 2015-12-14}} {{oq|ru|Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями}}</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html Field Listing :: Ethnic groups] (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.</ref> Türkləşmə üçün münbit şəraitə səbəb bölgədə böyük etnik müxtəlifliyin olması idi.<ref>А.П. Новосельцев, В.Т. Пашуто, Л.В. Черепнин. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 56—57.</ref> [[Səlcuqlar dövləti]] dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi<ref>Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. pp. 385–386. ISBN 3–447-03274-X.</ref> monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu [[Elxanilər]]in ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.<ref name="Yarshater">Yarshater, E (18 August 2011). "The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopædia Iranica. Retrieved 25 January 2012.</ref> [[Qaraqoyunlu tayfaları|Qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu]] tayfaları İran Azərbaycanında və Qubadan cənubda azərbaycanlıların etnogenezində rol oynamışdır.<ref name="sakinet"/> XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.<ref name="merkez" /> XVI-XVII əsrlərdə bölgəyə [[padarlar|padar]] və [[şahsevənlər]]in gəlməsi ilə türk axınları davam etmişdir.<ref>Н. Г. Волкова. «Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 4</ref>
Şnirelmana görə, antik və erkən orta əsrlərdə Albaniya və Atropatena əhalisi arasında mədəni, sosial və liqvistik cəhətdən oxşarlıq yoxdur.<ref>Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 139. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.</ref> Qrantovski eramızdan əvvəl I minilliyə aid İran Azərbaycanı abidələrini Şərqi Zaqafqaziya mədəniyyəti ilə əlaqələndirir.<ref>Э.А.Грантовский. Ранняя история иранских племён Передней Азии. — Восточная Литература, 2007. — С. 423—424.</ref> Trever isə eramızdan əvvəl VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılara əsasən qafqaz albanları və midiyalılar arasında mədəni yaxınlığın olduğunu qeyd edir.<ref>Тревер К. М. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. — М.-Л., 1959. — С. 54.</ref>
=== Tarixdən əvvəlki dövr ===
| |||