Vikipediya

Yuxarı Gövhər ağa məscidi: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
kRedaktənin izahı yoxdur
Sətir 12:
|aidiyyatı = [[Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu]]
|layihə_müəllifi = [[Mir Möhsün Nəvvab]] ''(minarələrin dekor layihəsi)''
|sifarişçi = [[Pənahəli xan]] ''(birinci məscid)''<br/>[[İbrahimxəlil xan]] ''(ikinci məscid)''<br/>[[Gövhər ağa]] ''(üçüncü və dördüncü məscid)''
|memar = [[Kərbəlayi Səfixan Qarabaği]]
|əsas_tarixlər = <small>[[1750]]-ci illər - Pənahəli xanın qamış məscidinin tikilməsi<br/>[[1768]]-[[1769]] - İbrahimxəlil xanın daş məscidinin tikilməsi<br/>XIX əsrin I yarısı - Üçüncü məscidin inşası<br/>[[1883]]-[[1884]] - Dördüncü məscidin inşası<br/>[[1992]] - [[Şuşanın işğalı]] nəticəsində məscid qismən dağıdılmışdır.</small>
|tikilmə_tarixi = 1883-1884 ''(dördüncü məscid)''
|üslubu = [[Arran memarlıq məktəbi]]
Sətir 50:
'''Yuхarı Gövhər ağa məscidi''' və ya '''Şuşa cümə məscidi''' — [[Şuşa]] şəhərinin mərkəzi [[Meydan (Şuşa)|Meydan]]ında yerləşən və şəhər ərazisində tikilmiş ən qədim məsciddir. Məscid [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]] tərəfindən ölkə əhəmiyyətli tarix-mədəniyyət abidəsi kimi qeydiyyata alınmışdır.
 
Yuхarı Gövhər ağa məscidinin inşası dörd mərhələdə həəyata keçirilmişdir. Ərazidə ilk məscid [[Qarabağ xanlığı]]nın və [[Şuşa qalası]]nın banisi [[Pənahəli xan]]ın göstərişi ilə [[Qarabağ xan sarayı]] ilə paralel təxminən [[1750]]-ci illərdə qamışdan inşa edilmişdir. {{Bax|#İlk məscid|1}} [[İbrahimxəlil xan]] hakimiyyətə gəldikdən sonra [[1768]]-[[1769]]1768–1769-cu illərdə qamış məscidin yerində daşdan yeni məscid tikilmişdir.{{Bax|#İkinci məscid|1}} XIX əsrin I yarısında Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə İbrahimxəlil xanın yararsız hala düşmüş məscidinin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid inşa edilmişdir.{{Bax|#Üçüncü məscid|1}} [[1883]]-cü ildə Gövhər ağanın maddi vəsaiti əsasında üçüncü məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu cümə məscidi inşa edilmişdir.{{Bax|#Dördüncü məscid|1}}
Dövrümüzə yaxşı qorunmuş səviyyədə çatmış dördüncü məscidin memarı [[Qarabağ]]da bir çox tikililərin müəllifi olan [[Kərbəlayi Səfixan Qarabaği]]dir. Şuşada [[Aşağı Gövhər ağa məscidi]], [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] və [[İmamzadə türbəsi (Bərdə)|Bərdə imamzadəsi]] ilə yanaşı Yuxarı Gövhər ağa məscidi də memarın ən yaxşı əsərləri sırasına daxildir. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin minarələrinin dekoru və məscid yaxınlığındakı mədrəsənin ikinci mərtəbəsində otaqlardan birinin divar rəsmləri [[Mir Möhsün Nəvvab]] tərəfindən işlənmişdir.{{Bax|#Memarlıq xüsusiyyətləri|1}}▼
 
▲Dövrümüzə yaxşı qorunmuş səviyyədə çatmış dördüncü məscidin memarı [[Qarabağ]]da bir çox tikililərin müəllifi olan [[Kərbəlayi Səfixan Qarabaği]]dir. Şuşada [[Aşağı Gövhər ağa məscidi]], [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] və [[İmamzadə türbəsi (Bərdə)|Bərdə imamzadəsi]] ilə yanaşı Yuxarı Gövhər ağa məscidi də memarın ən yaxşı əsərləri sırasına daxildir. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin minarələrinin dekoru və məscid yaxınlığındakı mədrəsənin ikinci mərtəbəsində otaqlardan birinin divar rəsmləri [[Mir Möhsün Nəvvab]] tərəfindən işlənmişdir.{{Bax|#Memarlıq xüsusiyyətləri|1}}
 
Məscid, özündən əvvəlki tikilinin inşaat oxlarını təkrarlayır. Dördüncü məscid kompozisiya-planlaşdırma və memarlıq bədii xüsusiyyətləri baxımından sələfindən kəskin şəkildə fərqlənir. Giriş [[Şahbulaq məscidi]]ndə olduğu kimi yarımdairəvi daş tağla həll edilmişdir. Məscidin portikinin arkadası, iki mərtəbəli tikilinin hündürlüyü boyunca ucalan üç eyni tağdan ibarətdir. Eyvanın tağları üzərində [[Quran]] ayələri yazılmış dekorativ lent uzanır. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin dam örtüyünün orta hissəsində əsas ox boyunca yerləşən və mərkəzi nefin üstünü örtərək təxminən 5 metr diametrə malik olan iki günbəz fərqlənir. Kərpiclə hörülmüş minarələrin səthi qabarıq lentlərlə üç hissəyə bölünmüş və rəngli daşlarla bəzədilmişdir. {{Bax|#Memarlıq xüsusiyyətləri|1}}
 
== Tarixi ==
=== İlk məscid ===
 
[[Qarabağ xanlığı]]nın mərkəzini [[Şahbulaq qalası]]ndan [[Şuşa]]ya köçürməyə qərar verən [[Pənahəli xan]] yeni şəhər salınmasına qərar verir. Həmin dövrdə onun göstərişi ilə [[Şuşa qalası]], qala daxilində xan ailəsi üzvləri üçün [[Qarabağ xan sarayı|qəsr]] və [[Qarabağ xan sarayı (dəqiqləşdirmə)|saraylar]], o cümlədən məscid inşa edilir. Şuşada həmin dövrdə bütün tikililərin daşdan inşa edilməsinə baxmayaraq, məscidin inşasında qamışdan istifadə edilmişdi.<ref name="Авалов53">{{Harvnb|Авалов|1977|p=53}}</ref> Həmin məscidin memarlıq xüsusiyyətləri haqqında heç nə məlum deyil.<ref name="Авалов53"/> Qarabağ tarixçisi Baharlının məlumatına görə, məscid iki qapıya malik idi.<ref name="Авалов53"/> [[Elturan Avalov|E. Avalovun]] fikrincə inşaat materialı kimi qamışın seçilməsini tələsgənliklə izah etmək olar.<ref name="Авалов53"/>
 
=== İkinci məscid ===
Pənahəli xanın oğlu [[İbrahimxəlil xan]] hakimiyyətə gəldikdən sonra, hicri 1182-ci ildə (miladi [[1768]]-[[1769]]1768–1769) qamış məscidin yerində yeni məscidin inşa edilməsini sifariş verir.<ref>{{cite book |last=Джеваншир |first=Мирза Джамал |title=Карабах (перевод А. Берже) |date=1855 |publisher=газ. Кавказ |location=Тифлис |pages=№ 61-62}}</ref> Yeni məscidin inşasında daş və əhəng məhlulundan istifadə olunur.<ref name="Авалов53"/>▼
 
▲Pənahəli xanın oğlu [[İbrahimxəlil xan]] hakimiyyətə gəldikdən sonra, hicri 1182-ci ildə (miladi [[1768]]-[[1769]]) qamış məscidin yerində yeni məscidin inşa edilməsini sifariş verir.<ref>{{cite book |last=Джеваншир |first=Мирза Джамал |title=Карабах (перевод А. Берже) |date=1855 |publisher=газ. Кавказ |location=Тифлис |pages=№ 61-62}}</ref> Yeni məscidin inşasında daş və əhəng məhlulundan istifadə olunur.<ref name="Авалов53"/>
 
=== Üçüncü məscid ===
Sətir 79 ⟶ 75:
}}
XIX əsrin I yarısında Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə İbrahimxəlil xanın yararsız hala düşmüş məscidinin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid inşa edilmişdir.<ref name="Авалов53"/> Həmin məscidin təsvirlərinə [[Vasili Vereşagin]]in rəsmlərində rast gəlmək mümkündür.<ref name="Авалов53"/> Həmin rəsmlər məscidin memarlıq-bədii xüsusiyyətləri haqqında məlumat verən yeganə mənbələrdir.<ref name="Авалов53"/>
''“"[[:ru:Северная пчела|Şimal arısı]]”"'' ({{Dil-ru|Северная пчела}}) qəzetinin [[1836]]-cı ildə verdiyi məlumata görə, həmin dövrə kimi Şuşada inşa edilmiş məscidlərin heç biri minarəyə malik deyildi.<ref name="Авалов53"/> V. Vereşaginin rəsmlərindəki Şuşa cümə məscidi təsvirlərinə əsasən demək olar ki, minarələr binanın əvvəldən düşünülmüş vahid yaradıcılıq ideyasının nəticəsi olmaqla, heç də sonradan ona əlavə edilməmişdir.<ref name="Авалов53"/> Təsvir edilən minarələr şəhərin əsas dini tikilisinin həcm-fəza kompozisiyası ilə sıx və orqanik əlaqədə olmuşdur.<ref name="Авалов53"/> Məhz bu fakt, V. Vereşaginin rəsmlərindəki məscidin İbrahimxəlil xanın məscidinin yenidən qurulması deyil, tamamilə yeni məscid olmasını sübut edir.<ref name="Авалов53"/>▼
 
[[Elturan Avalov|E. Avalovun]] fikrincə, [[:ru:Тимм, Василий Фёдорович|Vilhelm Timmin]] XIX əsrin ortalarına aid ''“Şuşa"Şuşa qalası”qalası"'' adlı rəsmində minarə təsviri Verşaginin təsvir etdiyi məscidin XIX əsrin I yarısında inşa edilməsini ehtimal etməyə əsas verir.<ref name="Авалов53"/> [[Şamil Fətullayev|Ş. Fətullayevin]] fikrincə, V. Vereşaginin ''"Şuşa məscidi"'' təsvir edilmiş rəsmini [[1838]]-ci ilə aid etmək olar.<ref>{{cite book |last=Фатуллаев |first=Ш. С. |title=Памятники Шуши |date=1970 |location=Баку |pages=47}}</ref>▼
▲''“[[:ru:Северная пчела|Şimal arısı]]”'' ({{Dil-ru|Северная пчела}}) qəzetinin [[1836]]-cı ildə verdiyi məlumata görə, həmin dövrə kimi Şuşada inşa edilmiş məscidlərin heç biri minarəyə malik deyildi.<ref name="Авалов53"/> V. Vereşaginin rəsmlərindəki Şuşa cümə məscidi təsvirlərinə əsasən demək olar ki, minarələr binanın əvvəldən düşünülmüş vahid yaradıcılıq ideyasının nəticəsi olmaqla, heç də sonradan ona əlavə edilməmişdir.<ref name="Авалов53"/> Təsvir edilən minarələr şəhərin əsas dini tikilisinin həcm-fəza kompozisiyası ilə sıx və orqanik əlaqədə olmuşdur.<ref name="Авалов53"/> Məhz bu fakt, V. Vereşaginin rəsmlərindəki məscidin İbrahimxəlil xanın məscidinin yenidən qurulması deyil, tamamilə yeni məscid olmasını sübut edir.<ref name="Авалов53"/>
V. Vereşaginin təsvirinə görə, Şuşanın üçüncü cümə məscidi iki mərtəbəli, mərkəzi günbəzli və qoşa minarələrə malik bina idi. Bu məsciddə kompozisiya oxları dəqiq qeyd edilmişdi – şimal fasadında simmetrik yerləşdirilmiş əsas giriş şimal-cənub əsas oxu üzərində idi.<ref name="Саламзаде13">{{cite book |last=Саламзаде |first=А. В. |title=Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. |date=1964 |location=Баку |pages=13}}</ref> Həcm məkan həlli və memarlıq formalarına görə, bu bina XVI-XVIIIXVI–XVIII əsrlərdə [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]da geniş yayılmış dini memarlıq kompozisiyası xüsusiyyətlərini əks etdirirdi.<ref name="Авалов53"/>▼
 
Fasadlarda simmetrik yerləşdirilmiş oxvari və düzbucaqlı girişlər diqqət çəkir. Binanın əsas oxları üzərində yerləşdirilmiş dərin oxvari nişlər – eyvanlar özünəməxsus portallar yaradırdı. Əsas ox üzərində yerləşdirilmiş əsas giriş oxvari niş və düzbucaqlı çərçivəyə malik dərin və geniş portalla vurğulanmışdı.<ref name="Авалов53"/> [[Əbdülvahab Salamzadə|A. Salamzadə]] binanın bu xüsusiyyətini XVII əsrə aid [[Ordubad Cümə məscidi|Ordubad cümə məscidinin]] xüsusiyyətləri ilə müqayisə edərək bildirir ki, Ordubad məscdidinin də əsas girişi düzbucaqlı çərçivəyə salınmış dərin oxvari nişin yaratdığı portal formasında həll edilib.<ref name="Саламзаде13"/> Şimal fasadının karnizi üzərində əhəmiyyətli dərəcədə yüksələn mərkəzi portallı giriş, günbəz fonunda təntənəli görünüş alırdı. V. Vereşaginin rəsminə əsasən bu portl girişinin mərkəzində yarımdairəvi əsas giriş, yanlarında isə kiçik düzbucaqlı otaqlara açılan nişlər yerləşirdi.<ref name="Авалов54">{{Harvnb|Авалов|1977|p=54}}</ref> ▼
▲[[Elturan Avalov|E. Avalovun]] fikrincə, [[:ru:Тимм, Василий Фёдорович|Vilhelm Timmin]] XIX əsrin ortalarına aid ''“Şuşa qalası”'' adlı rəsmində minarə təsviri Verşaginin təsvir etdiyi məscidin XIX əsrin I yarısında inşa edilməsini ehtimal etməyə əsas verir.<ref name="Авалов53"/> [[Şamil Fətullayev|Ş. Fətullayevin]] fikrincə, V. Vereşaginin ''"Şuşa məscidi"'' təsvir edilmiş rəsmini [[1838]]-ci ilə aid etmək olar.<ref>{{cite book |last=Фатуллаев |first=Ш. С. |title=Памятники Шуши |date=1970 |location=Баку |pages=47}}</ref>
[[Fayl:Shusha in Moharrem.jpg|320px|thumb|right|[[Vasili Vereşagin|V. Vereşaginin]] -— ''Şuşada [[Məhərrəm]] ayı zamanı dini yürüş'', [[1865]]-ci il]]▼
 
▲V. Vereşaginin təsvirinə görə, Şuşanın üçüncü cümə məscidi iki mərtəbəli, mərkəzi günbəzli və qoşa minarələrə malik bina idi. Bu məsciddə kompozisiya oxları dəqiq qeyd edilmişdi – şimal fasadında simmetrik yerləşdirilmiş əsas giriş şimal-cənub əsas oxu üzərində idi.<ref name="Саламзаде13">{{cite book |last=Саламзаде |first=А. В. |title=Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. |date=1964 |location=Баку |pages=13}}</ref> Həcm məkan həlli və memarlıq formalarına görə, bu bina XVI-XVIII əsrlərdə [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]da geniş yayılmış dini memarlıq kompozisiyası xüsusiyyətlərini əks etdirirdi.<ref name="Авалов53"/>
 
▲Fasadlarda simmetrik yerləşdirilmiş oxvari və düzbucaqlı girişlər diqqət çəkir. Binanın əsas oxları üzərində yerləşdirilmiş dərin oxvari nişlər – eyvanlar özünəməxsus portallar yaradırdı. Əsas ox üzərində yerləşdirilmiş əsas giriş oxvari niş və düzbucaqlı çərçivəyə malik dərin və geniş portalla vurğulanmışdı.<ref name="Авалов53"/> [[Əbdülvahab Salamzadə|A. Salamzadə]] binanın bu xüsusiyyətini XVII əsrə aid [[Ordubad Cümə məscidi|Ordubad cümə məscidinin]] xüsusiyyətləri ilə müqayisə edərək bildirir ki, Ordubad məscdidinin də əsas girişi düzbucaqlı çərçivəyə salınmış dərin oxvari nişin yaratdığı portal formasında həll edilib.<ref name="Саламзаде13"/> Şimal fasadının karnizi üzərində əhəmiyyətli dərəcədə yüksələn mərkəzi portallı giriş, günbəz fonunda təntənəli görünüş alırdı. V. Vereşaginin rəsminə əsasən bu portl girişinin mərkəzində yarımdairəvi əsas giriş, yanlarında isə kiçik düzbucaqlı otaqlara açılan nişlər yerləşirdi.<ref name="Авалов54">{{Harvnb|Авалов|1977|p=54}}</ref>
▲[[Fayl:Shusha in Moharrem.jpg|320px|thumb|right|[[Vasili Vereşagin|V. Vereşaginin]] - ''Şuşada [[Məhərrəm]] ayı zamanı dini yürüş'', [[1865]]-ci il]]
Məscid binası ilə birbaşa əlaqədə olan və cinahlardan onun əsa girişini əhatə edən iki slindrik minarə binanın yuxarı yüksəlmiş memarlıq formalarını tamamlamaqla parlaq təəssürat yaradır. Mövcud minarələrlə müqayisədə V. Verşaginin təsvir etdiyi minarələt təməldə xeyli geniş olmaqla, yalnız formasına görə deyil, həm də dekoruna görə müasir [[minarə]]lərdən fərqlənir.<ref name="Авалов54"/>
Vereşaginin təsvir etdiyi minarələrin üzəri geniş lentlərin yaratdığı sərt həndəsi naxışlarla örtülmüşdür. Minarələrin səthi stalaktitli eyvanla tamamlanır, eyvanlar isə kiçi taxta dirəklər üzərində duran iti uclu çadırvari damla örtülürdü. Minarələrin bu şəkildə həll edilməsi XVI-XIXXVI–XIX əsr Azərbaycan dini memarlığı üçün xarakterikdir.<ref name="Авалов54"/> Həmin məcidin əsas memarlıq xarakterləri ümumi kompozisiyanın geniş həcmliyi, plastiklik, işıq və kölgə elementlərinin bacarıqla yerləşdirilməsi, elementlərin uğurlu ölçülərinin tapılması, monumentallıq və siluetin bədii ifadəliyi idi.<ref name="Авалов54"/>▼
V. Vereşaginin ''“Tatarlar"Tatarlar ibadət zamanı”zamanı"'' adlı başqa bir rəsmində isə Şuşa cümə məscidinin konstruktiv strukturun məntiqli fəzsı və daxili planlaşdırma ilə yanaşı, həm də interyerin zəngin plastikası, incə cazibədarlıq və nağılvari bəzəklərini görmək mümkündür. Dekorların effektiv mükəmməlliyi, tağların ornamental naxışlarının dəqiqlik və məntiqi sxemliyi, mərkəzi günbəzin yelkənlərinin dizaynı diqqət çəkir. Oxvari dizaynlı yarımdairəvi cənub apsidasında stalaktitli niş içərisində ənənəvi mehrab yerləşdirilmişdi. Ehtimal ki, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş ikinci yarusun künc tərəflərində səliqəli ballüstradalı eyvanlar uzanırdı. Məscidin divarlarından birində Şuşa şəhərinin əsasının qoyulması tarixi qeyd edilmişdi.<ref name="Авалов55">{{Harvnb|Авалов|1977|p=55}}</ref>▼
[[Fayl:Yuxarı Gövhər ağa məscidii.jpg|thumb|alt=Yuxarı Gövhər ağa məscidi|Yuxarı Gövhər ağa məscidi işğaldan azad olunandan sonrakı vəziyyəti]]▼
 
▲Vereşaginin təsvir etdiyi minarələrin üzəri geniş lentlərin yaratdığı sərt həndəsi naxışlarla örtülmüşdür. Minarələrin səthi stalaktitli eyvanla tamamlanır, eyvanlar isə kiçi taxta dirəklər üzərində duran iti uclu çadırvari damla örtülürdü. Minarələrin bu şəkildə həll edilməsi XVI-XIX əsr Azərbaycan dini memarlığı üçün xarakterikdir.<ref name="Авалов54"/> Həmin məcidin əsas memarlıq xarakterləri ümumi kompozisiyanın geniş həcmliyi, plastiklik, işıq və kölgə elementlərinin bacarıqla yerləşdirilməsi, elementlərin uğurlu ölçülərinin tapılması, monumentallıq və siluetin bədii ifadəliyi idi.<ref name="Авалов54"/>
 
▲V. Vereşaginin ''“Tatarlar ibadət zamanı”'' adlı başqa bir rəsmində isə Şuşa cümə məscidinin konstruktiv strukturun məntiqli fəzsı və daxili planlaşdırma ilə yanaşı, həm də interyerin zəngin plastikası, incə cazibədarlıq və nağılvari bəzəklərini görmək mümkündür. Dekorların effektiv mükəmməlliyi, tağların ornamental naxışlarının dəqiqlik və məntiqi sxemliyi, mərkəzi günbəzin yelkənlərinin dizaynı diqqət çəkir. Oxvari dizaynlı yarımdairəvi cənub apsidasında stalaktitli niş içərisində ənənəvi mehrab yerləşdirilmişdi. Ehtimal ki, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş ikinci yarusun künc tərəflərində səliqəli ballüstradalı eyvanlar uzanırdı. Məscidin divarlarından birində Şuşa şəhərinin əsasının qoyulması tarixi qeyd edilmişdi.<ref name="Авалов55">{{Harvnb|Авалов|1977|p=55}}</ref>
▲[[Fayl:Yuxarı Gövhər ağa məscidii.jpg|thumb|alt=Yuxarı Gövhər ağa məscidi|Yuxarı Gövhər ağa məscidi işğaldan azad olunandan sonrakı vəziyyəti]]
=== Dördüncü məscid ===
[[Fayl:Gövhər ağa məscidi (Yuxarı) 2.jpg|thumb|right]]
[[1883]]-cü ildə Gövhər ağanın maddi vəsaiti əsasında memar [[Kərbəlayi Səfixan Qarabaği]] tərəfindən Verşaginin təsvir etdiyi məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu cümə məscidi inşa edilmişdir.<ref name="Авалов54"/> Həmin məscid bizim dövrümüzə yaxşı saxlanmış vəziyyətdə çatmışdır.<ref name="Авалов54"/>
 
[[Qarabağ müharibəsi]] zamanı [[Şuşanın işğalı]]ndan sonra məscid qismən dağıdılmış, interyerləri demək olar ki, məhv edilmiş, minarələrinin dekoru zədələnmiş və çadırvari örtükləri dağıdılmışdır. 2017-ci ildə [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası]]nın İranın "Part Saman jahan Co." memarlıq şirkəti ilə məsciddə bərpa işləri aparacağı haqqında məlumat yayılmışdır.<ref>{{cite news |title=Иран поможет восстановить мечеть в Шуши |url=https://depiararat.com/%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%BD-%D0%BF%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%82-%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%82%D1%8C-%D0%BC%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%82%D1%8C-%D0%B2-%D1%88%D1%83/ |accessdate=23 iyul 2018 |agency=depiararat.com }}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
 
 
 
== Memarlıq xüsusiyyətləri ==
Sətir 104 ⟶ 97:
Məscid, özündən əvvəlki tikilinin inşaat oxlarını təkrarlayır. E. Avalov qeyd edir ki, ola bilsin, memar əvvəlki tikilinin özüllərini yeni məscid binası üçün istifadə etmişdir və bu hala Şərq memarlığında tez-tez rast gəlinir.<ref name="Авалов54"/> Məscidin ümumi ölçüləri planda 26.5x21.5 metrə bərabərdir. Dördüncü məscid kompozisiya-planlaşdırma və memarlıq bədii xüsusiyyətləri baxımından sələfindən kəskin şəkildə fərqlənir.<ref name="Авалов54"/>
 
Üçüncü məscidin portallı geniş nişi demək olar ki, bütün şimal fasadını bəzəyən geniş eyvanla əvəzlənmişdir. Giriş [[Şahbulaq məscidi]]ndə olduğu kimi yarımdairəvi daş tağla həll edilmişdir. Eyvanın ölçüsü planda 5.0x14.5 metrə bərabərdir. Məscidin portikinin arkadası, iki mərtəbəli tikilinin hündürlüyü boyunca ucalan üç eyni tağdan ibarətdir. Eyvanın tağları üzərində [[Quran]] ayələri yazılmış dekorativ lent uzanır.<ref name="Авалов55"/>
 
Məscidin əsas fasadının memarlıq həlli dərin eyvanı ilə ona daha çox yaşayış binaları üçün xarakterik olan və dini tikililərdə az rast gəlinən bədii sima bəxş edir. Bu bədii xüsusiyyət Şuşanın sonuncu cümə məscidinin əsas fərqli xüsusiyyətlərindən biridir.<ref name="Авалов55"/> ▼
[[Fayl:Interior of Abandoned Upper Shushi Mosque - Shushi - Nagorno-Karabakh (19148941005).jpg|280px|thumb|left|<center>Məscidin interyerləri [[Şuşanın işğalı]]ndan sonra tamamilə dağıdılmışdır.</center> ]]
== Qalereya ==
İki otaqlı ibadət zalı planda demək olar ki kvadrat formasına malik olmaqla 18.5x19 m ölçülərdədir. Üçüncü məsciddə olduğu kimi burada da yanlardan eyvanlar uzanır.<ref name="Авалов55"/> Əsas fasadında yarımdairəvi eyvan tağları olan məscidin üçnefli ibadət zalının altı ədəd səkkizguşəli daş sütun üzərində dayanan oxvari tağlı örtüyü xüsusi diqqət çəkir. E. Avalov qeyd edir ki, Şuşada bir-birinə əks olan yarımdairəvi və oxvari memarlıq formalarının bir binada birləşdirilməsi Yuxarı Gövhər ağa məscidində rast gəlinən yeganə nümunə ilə məhdudlaşmır.<ref name="Авалов55"/> Məsələn, [[Aşağı Gövhər ağa məscidi]]nin üçtağlı daş eyvanının mərkəzi hissəsi və [[Mehmandarovların evi|Mehmandarovların məscidinin]] yarımdairəvi yan tağlarından fərqli olaraq oxvari mərkəzi tağa malik olmasını buna nümunə kimi göstərmək mümkündür.<ref name="Авалов55"/>▼
▲Məscidin əsas fasadının memarlıq həlli dərin eyvanı ilə ona daha çox yaşayış binaları üçün xarakterik olan və dini tikililərdə az rast gəlinən bədii sima bəxş edir. Bu bədii xüsusiyyət Şuşanın sonuncu cümə məscidinin əsas fərqli xüsusiyyətlərindən biridir.<ref name="Авалов55"/>
 
▲İki otaqlı ibadət zalı planda demək olar ki kvadrat formasına malik olmaqla 18.5x19 ,5×19 m ölçülərdədir. Üçüncü məsciddə olduğu kimi burada da yanlardan eyvanlar uzanır.<ref name="Авалов55"/> Əsas fasadında yarımdairəvi eyvan tağları olan məscidin üçnefli ibadət zalının altı ədəd səkkizguşəli daş sütun üzərində dayanan oxvari tağlı örtüyü xüsusi diqqət çəkir. E. Avalov qeyd edir ki, Şuşada bir-birinə əks olan yarımdairəvi və oxvari memarlıq formalarının bir binada birləşdirilməsi Yuxarı Gövhər ağa məscidində rast gəlinən yeganə nümunə ilə məhdudlaşmır.<ref name="Авалов55"/> Məsələn, [[Aşağı Gövhər ağa məscidi]]nin üçtağlı daş eyvanının mərkəzi hissəsi və [[Mehmandarovların evi|Mehmandarovların məscidinin]] yarımdairəvi yan tağlarından fərqli olaraq oxvari mərkəzi tağa malik olmasını buna nümunə kimi göstərmək mümkündür.<ref name="Авалов55"/>
Yuxarı Gövhər ağa məscidinin dam örtüyünün orta hissəsində əsas ox boyunca yerləşən və mərkəzi nefin üstünü örtərək təxminən 5 metr diametrə malik olan iki günbəz fərqlənir. Minarələrin içində yerləşdirilmiş 85 pilləkənli vintvari nərdivan münəzzim üçün nəzərdə tutulmuş meydana çıxır. Minarə meydanının üstü üçüncü məsciddə olduğu kimi zövqlə yonulmuş incə dirəklər üstündə duran çadırvari damla tamamlanır. Minarələrin üstünü son zamanlara kimi ayparalar bəzəyirdi.<ref name="Авалов56">{{Harvnb|Авалов|1977|p=56}}</ref> Minarələrin pilləkənləri vintvari şəkildə yerləşdirilmiş kiçik pəncərə yarıqları ilə işıqlandırılır. Kərpiclə hörülmüş minarələrin səthi qabarıq lentlərlə üç hissəyə bölünmüş və rəngli daşlarla bəzədilmişdir. Minarənin yuxarısında Quran ayələri yazılmış lent vardır.<ref name="Авалов57">{{Harvnb|Авалов|1977|p=57}}</ref> Minarələrin naxış dizaynı, həmçinin məscid yaxınlığındakı mədrəsənin ikinci mərtəbəsindəki kiçik otağın divar rəsmləri [[Mir Möhsün Nəvvab]] ([[1833]]-[[1918]]1833–1918) tərəfindən işlənmişdir.<ref name="Авалов57"/>
 
Orta əsrlərdə Avropa şəhərlərinin mərkəzi meydanlarında inşa edilən hündür qülləli kafedrallar az mərtəbəli yaşayış binaları üzərində dominant təşkil edərək hər tərəfdən görünür, şəhərə gələn şəxlərə əsas ticarət küçələri və meydanının yerini işarə edirdi. Şərq ölkələrinin şəhərlərində, o cümlədən Şuşada bu rolu hündür minarəli məscidlər həyata keçirirdi.<ref name="Авалов57"/> Buna görə də Yuxarı Gövhər ağa məscidinin kifayət qədər hündür olan oxvari minarələri və mərkəzi gümbəzi şəhərin memarlıq kompozisiyasında dominantlıq təşkil edir.<ref name="Саламзаде97">{{cite book |last=Саламзаде |first=А. В. |title=Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. |date=1964 |location=Баку |pages=97}}</ref>
<gallery>
Yuxarı Gövhər ağa məscidi.jpg
Yuxarı Gövhər ağa məscidi (2).jpg
Yuxarı Gövhər ağa məscidi (3).jpg
Yuxarı Gövhər ağa məscidi (5).jpg
Yuxarı Gövhər ağa məscidi (6).jpg
</gallery>
 
== Qeydlər ==
{{İstinad siyahısı|group=lower-greek}}
 
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}
 
== Ədəbiyyat ==
* {{cite book|last=Авалов|first=Э. В.|title=Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика|date=1977|publisher=Элм|location=Баку}}
* {{cite book |last=Фатуллаев |first=Ш. С. |title=Памятники Шуши |date=1970 |location=Баку |pages=}}
* {{cite book |last=Саламзаде |first=А. В. |title=Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. |date=1964 |location=Баку |pages=}}
 
== Həmçinin bax ==
* [[Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu]]
Sətir 128 ⟶ 129:
 
== Xarici keçidlər ==
 
* [https://apa.az/az/dagliq_qarabag/xi%CC%87n-ermeni-mediasinda-susadaki-yuxari-govheraga-mescidinin-temiri-ile-bagli-xeberlere-munasibet-bildirib-553699 XİN erməni mediasında Şuşadakı Yuxarı Gövhərağa məscidinin təmiri ilə bağlı yayılan xəbərlərə münasibət bildirib]
* [https://az.trend.az/azerbaijan/karabakh/3132822.html Fərid Şəfiyev: "Gövhər ağa”ağa" məscidinin Fars mədəniyyət nümunəsi kimi təqdim edilməsi irsimizə qarşı terrordur]
* [https://apa.az/az/dagliq_qarabag/tural-genceliyev-ermenistanin-yuxari-govher-aga-mescidinin-temiri-ile-bagli-fealiyyeti-bu-olkenin-ne-qeder-tehlukeli-oyun-apardigini-gosterir-535957 Tural Gəncəliyev: "Ermənistanın Şuşada məscidin təmiri ilə bağlı fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mirasına qarşı vandallıqdır"]
* [https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3129482.html Ermənilərin təmir bəhanəsi ilə “Yuxarı"Yuxarı Gövhər ağa”ağa" məscidinə zərər vurması onların özününkiləşdirmə siyasətini bir daha sübut edir (MÜSAHİBƏ)]
* [https://apa.az/az/dagliq_qarabag/iran-xin-yerli-sirketin-susada-mescidin-berpasi-ile-mesgul-olacagi-barede-melumatsizdir-537632 İran XİN yerli şirkətin Şuşada məscid bərpası ilə məşğul olacağı barədə məlumatsızdır]
* [https://azertag.az/xeber/1344385 Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı “Yuxarı"Yuxarı Gövhər Ağa”Ağa" məscidi ilə bağlı bəyanat yayıb]
* [https://apa.az/az/dagliq_qarabag/dagliq-qarabagin-azerbaycanli-icmasi-yuxari-govher-aga-mescidinin-ermeniler-terefinden-temir-berpasi-ile-bagli-beyanat-yayib-553873 Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı icması Yuxarı Gövhər ağa məscidinin ermənilər tərəfindən “təmir"təmir-bərpası”bərpası" ilə bağlı bəyanat yayıb]
* [https://apa.az/az/dini-xeberler/azerbaycandaki-dini-konfessiya-rehberleri-govheraga-mescidi-ile-bagli-beyanat-yayib-554241 Azərbaycandakı dini konfessiya rəhbərləri Gövhərağa məscidi ilə bağlı bəyanat yayıb]
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Yuxarı_Gövhər_ağa_məscidi"