Nizami Gəncəvi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
{{Yazıçı
|Şəkil = Nizaminin portreti Qəzənfər Xalıqov.jpg
|Şəkil miqyası = 230px
|Şəkil məlumat = ''[[Qəzənfər Xalıqov]] tərəfindən çəkilmiş [[Nizaminin portreti|Nizami Gəncəvinin bədii təsviri]] ([[1940]])''
|İlk adı = Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif
|Təxəllüsü = Nizami Gəncəvi
|Doğum tarixi = təxm. {{doğum tarixi|1141}}
|Doğum yeri = [[Gəncə]], [[Arran]] əyaləti, [[Azərbaycan Atabəylər dövləti]]
|Vəfatı = təxm. {{vəfat tarixi|1209}}
|Vəfat yeri = [[Gəncə]]
|Dəfn yeri = [[Nizami məqbərəsi]], [[Gəncə]]
|Vəfat səbəbi = Ürək xəstəliyi
|Atası = Yusif ibn Zəki
|Anası = Rəisə
|Həyat yoldaşı = Afaq
|Uşaqları = Məhəmməd
|Peşəsi = Yazıçı
|Vətəndaşlıq =
|Milliyət =
|Əsərlərinin dili = [[farsca]]
|İstiqamət = farsdilli [[Epos|epik]], lirik ədəbiyyatı, [[hikmət ədəbiyyatı]]
|Janr = [[qəzəl]], [[qəsidə]]
|İlk əsəri = [[Sirlər xəzinəsi]]
|Tanınmış əsərləri = [[Xəmsə]]
|Mükafatları =
|Instagramı=}}
'''Nizami Gəncəvi''' ({{lang-fa|نظامی گنجوی}}, tam adı: ''Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif''; təxm. [[1141]], [[Gəncə]], [[Eldənizlər dövləti]] ''(hazırkı [[Azərbaycan Respublikası]]nın ərazisi)'' – təxm. [[1209]], Gəncə) — [[Azərbaycan]] [[Fars ədəbiyyatı|fars dilli poeziyasının]] klassiki, [[orta əsrlər]] şərqinin ən böyük şairlərindən biri, fars dilli [[Epos|epik]] ədəbiyyatın ən böyük [[Romantizm|romantik]] şairi, farsdilli epik poeziyaya danışıq dili və [[Realizm (ədəbiyyat)|realistik stili]] gətirmiş sənətkardır.
[[Şifahi xalq ədəbiyyatı]] və yazılı tarixi [[salnamə]]lərin ənənəvi mövzularından istifadə edən Nizami, islamdan əvvəlki və [[islam]] dövrü [[İran]]ını birləşdirmişdir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"
Şairin 850 illik yubileyi şərəfinə [[1991]]-ci il [[UNESCO]] tərəfindən ''"Nizami ili"'' elan edilmişdir.<ref name="ref0">{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>UNESCO recognised the 1141 date as his birth date and declared 1991 the year of Niẓāmī.</blockquote></ref>
== Tarixi-mədəni mühit ==
[[
[[1135]]/[[1136]]-cı ildən [[1225]]-ci ilə kimi [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] (əsasən indiki [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisini əhatə edirdi) və [[Arran]] əyalətləri [[Səlcuqlular|səlcuq sultanlarının]] [[İraqi-Əcəm]]dəki [[Atabəy|Böyük atabəyləri]] kimi [[Eldənizlər]] sülaləsi tərəfindən idarə olunmuşdur. Eldənizlər (bəzən ''Eldəgəzlər'' və ya ''Eldəgizlər'' də adlandırılır) sülaləsinin əsası, İraqi-Əcəmdəki səlcuq sultanının azad edilmiş [[qulam]]ı (döyüşçü-qul) olmuş [[Qıpçaqlar|qıpçaq]] mənşəli [[Şəmsəddin Eldəniz]] tərəfindən qoyulmuşdur. [[Səlcuq imperiyası]]nın dağılması dövründə [[Azərbaycan Atabəylər dövləti|Azərbaycan atabəyləri]] (yəni, səlcuq taxtı varislərinin [[
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan
| title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN
| work = Encyclopedia
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135-36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225.</blockquote></ref> Ehtimal ki, Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan üzərində nəzarəti [[1153]]-cü ildə, Sultan Məsud ibn Məhəmmədin sonuncu favoriti Qass bəy Arslanın ölümündən sonra əldə etmişdir.<ref>{{cite web
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan
| title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN
| work = Encyclopedia
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Īldegoz… He also sought to secure his position on the edges of the declining Saljuq empire by gaining control over parts of Azerbaijan; he probably gained clear control over it only after the death of Masʿūd’s last favorite, Ḵāṣṣ Beg Arslān b. Palangarī in 548/1153, who had been given a position in that area as well. </blockquote></ref>
Sətir 56 ⟶ 71:
Nizaminin "[[Xəmsə]]"yə daxil olan poemalar üzərində işləməyə başladığı XII əsrin sonuncu rübündə, Səlcuqların ali hakimiyyəti parçalanma dövrünü yaşayır, siyasi və sosial narazılıqlar isə artırdı. Lakin, fars mədəniyyəti, mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin mövcud olduğu dövrlə müqayisədə yerli hakimiyyətlərə parçalanma dövründə daha yaxşı inkişaf edir, [[fars dili]] isə əsas ədəbiyyat dili olaraq qalırdı. Bu xüsusiyyət, o zaman fars mədəniyyəti forpostu<ref>Peter J. Chelkowski, "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975, P.2</ref> xüsusiyyəti daşımış, Nizaminin də yaşadığı və [[İrandilli xalqlar|irandilli əhalinin]] üstünlük təşkil etdiyi<ref name="Blois1">{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476.|page=544|pages=363|url=https://books.google.az/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y}}
<blockquote>Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi… His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation.</blockquote></ref> Qafqaz şəhəri olan [[Gəncə]]yə də aid idi. Həmin dövrdə Gəncədə irandilli əhalinin üstünlük təşkil etməsinə, Nizaminin müasiri olmuş və onun kimi Gəncə şəhərində yaşayıb-yaratmış tarixçi [[Kirakos Qandzaketsi]] (təxm. 1200–1271) də şahidlik edir.<ref>{{cite book|last=Гандзакеци|first=Киракос|title=КРАТКАЯ ИСТОРИЯ ПЕРИОДА, ПРОШЕДШЕГО СО ВРЕМЕНИ СВЯТОГО ГРИГОРА ДО ПОСЛЕДНИХ ДНЕЙ, ИЗЛОЖЕННАЯ ВАРДАПЕТОМ КИРАКОСОМ В ПРОСЛАВЛЕННОЙ ОБИТЕЛИ ГЕТИК|date=1976|publisher=Наука|location=М.|page=154|pages=356|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm}}<blockquote>Глава 21. О разорении города Гандзак — "Этот многолюдный город [''Гандзак''] '''был полон персов, а христиан там было мало.''' </blockquote></ref> Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr ermənidilli ədəbiyyatda bütün irandilli xalqlar ''"parsik"'' – farslar adlandırılırdı ki, bu da Qandzaketsinin əsərinin ingiliscə tərcüməsində də əksini tapmışdır.<ref>{{cite book|last=Gandzakatsi|first=Kirakos|title=Kirakos Gandzakats'i's History of the Armenians|date=1986|location=New York|page=197|url=http://rbedrosian.com/kg8.htm}}<blockquote>This city was densely populated with '''Iranians''' and a small number of Christians. </blockquote>. [[Anonim (XIII əsr erməni xronisti)|Анонимный хронист]] начала XIII среди населения города упоминает две группы — христиане и персы ([http://gradaran.ejmiatsin.am/patm-ananun-jamanakagir-a.html Анонимный хронист])</ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncənin fars mədəniyyətinin çiçəkləndiyi şəhərlərdin biri olmasını göstərən faktlardan biri də, XIII əsrə aid ''[[Nüzhət əl-Məclis]]'' antologiyasında, XI-XII əsrlərdə şəhərdə yaşayıb-yaratmış 24 farsdilli şairin əsərinin toplanmasıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.iranica.com/articles/nozhat-al-majales|title=NOZHAT AL-MAJĀLES|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]|accessdate=26 iyun 2017|archiveurl=
<ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=Studies in Caucasian History|date=1957|publisher=Cambridge University Press|page=34|pages=}}<<blockquote>"The author of the collection of documents relating to Arran Mas’ud b. Namdar (c. 1100) '''claims Kurdish nationality'''. The mother of the poet Nizami of Ganja was Kurdish (see autobiographical digression in the introduction of Layli wa Majnun). In the 16th century there was a group of 24 septs of Kurds in Qarabagh, see Sharaf-nama, I, 323. Even now the Kurds of the USSR are chiefly grouped south of Ganja. Many place-names composed with Kurd are found on both banks of the Kur"</blockquote></ref>
Nizamidən yüz il sonra yaşamış İran tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]] ''"xəzinələrlə dolu"'' Arran şəhəri Gəncəni İranın ən zəngin və çiçəklənən şəhəri kimi təsvir edir.<ref>{{cite web
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D16301012%26ct%3D11
| title = The Geographical Part of the NUZHAT-AL-QULŪB
| author = Ḥamd-Allāh Mustawfī of Qazwīn
| date =
| work = Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2011-01-22
| lang = en
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Several cities in Īrān are more opulent than many others, Richer and more productive, by reason of climate and soil, [<Arabic>] Of these is Ganjah, so full of treasure, in Arrān, Isfahān in `Irāq, In Khurāsān Marv and Ṭus, in Rūm (Asia Minor) Āq Sarāy.</blockquote></ref> O dövrdə, Azərbaycan, Arran və Şirvan [[Xorasan]]dan sonra fars mədəniyyətinin ikinci ən böyük yeni mərkəzi idi. Mütəxəssislər fars poeziyasının Xorasan stili daxilində qərb məktəbini ayırırlar ki, bu da [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] məktəbi, bəzən isə [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]], [[Arran]] və ya [[Qafqaz]] məktəbi adlandırılır. Bu məktəb mürəkkəb metaforik və fəlsəfi məzmunu, həmçinin [[xristianlıq|xristian]] ənənəsindən alınmış obrazların istifadəsi ilə seçilir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter|title=Literature in Pre-Safavid Isfahan|date=1974|publisher=Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies|pages=112-131|url=http://books.google.com/books?id=I1iIQwAACAAJ&dq=Peter+Chelkowski,+Literature+in+Pre-Safavid&hl=en&ei=hyt4Te7uOoWg8QPo7vyfDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA}}<blockquote>"The three main literary styles which follow each other consecutively are known as: '''Khurasani, Iraqi, and Hindi'''. The time spans of each style are equally flexible. Within these broad geographical divisions we then come across certain "literary schools" which reflect regional peculiarities and idiosyncrasies and are identified with smaller entities like provinces or towns. For example, there are: ''the Azerbayjani school, the Tabriz school, or the Shirvan school''."</blockquote></ref> Nizami, Qərb məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri hesab edilir.<ref>{{cite book|last=Hunter|first=Shireen T.|title=Iran and Transcaucasia in Post-Soviet Era" in Central Asia meets the Middle East|date=1998|publisher=Psychology Press|pages=89-129}}<blockquote>"Despite these myths, the historical and cultural elements of which the ex-Soviet Azerbaijanis are most proud, such as being the land of '''Zoroaster and the poet Nizami, have distinctly Iranian origins and characters'''"</blockquote></ref><ref>{{cite book|last=Тамимдари|first=Ахмад|title=История персидской литературы|date=2007|publisher=Петербургское востоковедение|isbn=5-85803-355-4, ББК Э383-4, УДК 297|page=83}}</ref>
Sətir 77 ⟶ 91:
=== Adı və ləqəbi ===
Şairin əsl adı ''İlyas'', atasının adı ''Yusif'', babasının adı ''Zəki'' olmuşdur: oğlu ''Məhəmməd''in doğulmasından sonra onun da adı şairin tam adına keçmiş və onun tam adı '''''Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd''''' olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Ədəbi [[ləqəb]] kimi şair "''Nizami''" sözünü seçmişdir<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"
=== Doğum tarixi və yeri ===
Sətir 99 ⟶ 113:
{{cquote|müəllif=<small>([[Rəsul Rza|R.Rzanın]] tərcüməsi)</small>|''Fələk yaradırkən deyib mənə "şir",<br />Lakin bu vücudum bir yun heykəldir,<br />Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən,<br />Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən.''}}
Bu beytlərdən məlum olur ki, şair [[Şir (bürc)|Şir]] bürcü altında doğulmuşdur. Həmin bölmədəcə Nizami bildirir ki, poema üzərində işə başlayarkən onun qırx yaşı olmuşdur, poemanı yazmağa isə şair, [[hicri təqvim]]lə 575-ci ildə başlamışdır. Bu hesaba əsasən belə nəticə alınır ki, Nizami hicri 535-ci ildə (miladi 1141-ci il) doğulmuşdur. Həmin il ulduzlar 17-22 avqust tarixlərində Şir bürcü altında
Şairin doğum yeri də uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. [[Lütfəli bəy Azər]] (XVIII əsrdə yaşamışdır) ''"Atəşgədə"'' adlı təzkirəsində Nizaminin aşağıda göstərilən və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasından olması iddia edilən (poemanın [[Abdulla Şaiq]] və [[Mikayıl Rzaquluzadə]] tərəfindən [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuş variantında həmin beyt yoxdur) beytə istinadən Nizaminin mərkəzi [[İran]]dakı [[Qum (İran)|Qum]] şəhərində doğulmasını iddia edir:/
[[
{{cquote|müəllif=<small>(Əhməd İsayevin tərcüməsi<ref>{{cite news|last=İsayev|first=Əhməd|title=Gəncənin dünya şöhrətli övladı – ulu Nizami|url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|accessdate=26 iyun 2017|agency=Azərbaycan qəzeti|date=01 Sentyabr 2012}}</ref>)</small>|''Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da,<br />dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm.''}}
Nizaminin orta əsr bioqraflarının hamısı (Aufi Sədidəddin (XIII əsr), [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (XV əsr) və s.) şairin doğulduğu şəhər kimi, onun bütün ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi [[Gəncə]] şəhərini göstərirlər. Akademik [[Yevgeni Bertels|Y.E. Bertels]] qeyd edir ki, Nizaminin ona məlum olan ən yaxşı və qədim əlyazmalarında belə Qum haqqında məlumata rast gəlməmişdir.<ref>Бертельс Е. Э. - Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:<blockquote>"В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется."</blockquote></ref> Hazırda, akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş ortaq fikrə əsasən, Nizaminin atasının Qumdan olmasına<ref name="Oxford3" />, lakin Nizaminin özünün Gəncədə doğulmasına, onun əsərlərində Qumda doğulması ilə bağlı iddianın isə mətn səhvi olmasına<ref name="Blois1" /> inanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə şəhəri, 1077-1307-cü illərdə mövcud olmuş [[Böyük Səlcuq imperiyası]]nın<ref>{{cite web
| url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami
| title = Nezami
| author =
| date =
| work =
| publisher = Encyclopædia Britannica
| accessdate = 2011-02-08
| lang = en
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, '''Ganja, Seljuq empire''' [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic.</blockquote></ref> (və onun yerli təmsilçiləri olan [[Azərbaycan Atabəyləri]]nin) hakimiyyəti altında olmuşdur.
Sətir 122 ⟶ 135:
=== Valideynləri və qohumları ===
Nizaminin [[Qum (İran)|Qum]]dan (Mərkəzi İran) [[Gəncə]]yə köçmüş atası Yusif ibn Zəki ehtimal ki, dövlət işçisi olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"
Nizami valideynlərini erkən itirmişdir.<ref name="TalatoffClinton">"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210: <blockquote>"'''His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young''', but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"</blockquote></ref> Atasının ölümündən sonra İylası anası tərbiyələndirmiş, anasının ölümündən sonra isə uşaq dayısı Xoca Ömərin himayəsində qalmışdır.<ref name=autogenerated4>"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", New York, 2001. pg 2: <blockquote>"His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young, but '''maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him'''"</blockquote></ref>
[[Dövlətşah Səmərqəndi]] (1438–1491) özünün ''"Təzkirət ət-şüəra"'' adlı traktatında ([[1487]]-ci ildə tamamlanmışdır) Nizaminin, [[Qivami Mütərrizi]] adlı şair qardaşı olmasını qeyd etmişdir.
Sətir 149 ⟶ 150:
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>"As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, "I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole"), locates the story of his hero principally in Iran.</blockquote></ref>, [[İran]] mifləri və əfsanələri<ref name="Subtelny, Maria">{{cite book|last=Maria|first=Subtelny|title=Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, "Botanical progress, horticultural information and cultural changes"|date=2007|publisher=Michel Conan and W. John Kress, Dumbarton Oaks|location=USA|isbn=0-88402-327-3, 9780884023272|page=278|pages=12|url=http://books.google.com/books?id=dmclFThar_UC&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar ("Treasury of Secrets"), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.</blockquote></ref>, [[tarix]], [[etika]], [[fəlsəfə]], [[ezoterika]], [[musiqi]] və [[təsviri sənət]]i<ref name="Oxford" /><ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд.
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
Sətir 164 ⟶ 165:
=== Şəxsi həyatı ===
[[
Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat saxlanılsa da, dəqiq bilinir ki, o, saray şairi olmamış, çünki bu halda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxmuş və ilk növbədə azad yaradıcılıq imkanı arzulamışdır.<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
Sətir 172 ⟶ 173:
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>"Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation."</blockquote></ref> Buna baxmayaraq, Nizami əsərlərini müxtəlif sülalələrdən olan hökmdarlara həsr etmişdir. Məsələn, ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' poemasını Nizami, [[şirvanşah]]a, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasını isə [[Eldənizlər]]in rəqibi [[Ağsunqurilər]] sülaləsindən [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a ithaf etmişidr.<ref>{{cite web
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent
| title = ATĀBAKĀN-E MARĀḠA
| work =
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>"Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar".</blockquote></ref>
Nizami, bütün həyatı boyunca Gəncədə yaşamış və üç dəfə evlənmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"
{{cquote|''İlahi, nəyə görə, mən hər poemaya görə bir həyat yoldaşı qurban verməliyəm''<ref>{{cite web
| author = Iraj Bashiri
| date = 2000
| url = http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami
| title = The Teahouse at a Glance – Nizami's Life and Works
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-09-06
| lang =
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}</ref><ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… '''He was married three times''', and '''in his poems laments the death of each of his wives,''' as well as proferring advice to his son Muhammad."</blockquote></ref>}}
Nizami, siyasi qeyri-stabillik və intensiv intellektual aktivlik dövründə yaşamışdır ki, bu da onun şerlərində və poemalarında əks olunmuşdur. Şairin himayədarları ilə qarşılıqlı münasibəti, əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi haqqında məlumatlar yoxdur, bilinən tarixlər isə Nizamidən sonrakı dövrdə yaşamış təzkirəçilərin verdiyi məlumatlardan əldə edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"
| author =
| date = 2000
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010%26ct%3D0
| title = PREFACE
| work = Lailî and Majnûn – Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2011-01-31
| lang = en
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv­ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages.</blockquote></ref>
Dini inancına görə Nizami [[sünni]] müsəlman olmuşdur.<ref>E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs
Sətir 224 ⟶ 222:
== Yaradıcılığı ==
Nizami dövrü fars mədəniyyəti, qədim köklərə, əzəmət və dəbdəbəyə malik olması ilə məşhurdur. Davamlı olaraq, ölkə ərazisinə yürüş edən yadelli xalqların təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq, islamaqədərki fars mədəniyyəti, musiqi, memarlıq və ədəbiyyatda zəngin özünüifadə ənənələri formalaşdıraraq, özünü saxlamaq, qismən dəyişilmək və yad elementləri özünə uyğunlaşdırmaq xüsusiyyətinə malik idi. Nizaminin də sonuncu poemasını həsr etdiyi [[Makedoniyalı İskəndər]], [[İran mədəniyyəti|fars mədəniyyətinin]] əsirinə çevrilmiş çoxsaylı tarixi şəxslərdən biridir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=117|pages=6}}<blockquote>The culture of Nizami’s Persia is renowned for its deep-rooted tradition and splendor. In pre-Islamic times, it had developed extraordinarily rich and exact means of expression in music, architecture, and daily life as well as in writing, although Iran, its center--or, as the poets believed, its heart--was continually overrun by invading armies and immigrants, this tradition was able to absorb, transform, and ultimately overcome foreign intrusion. Alexander the Great was only one of many conquerors, to be seduced by the Persian way of life.</blockquote></ref> Nizami, Şərq mədəniyyətinin səciyyəvi məhsulu idi. O, islamaqədərki və islamdansonrakı [[İran]], həmçinin İran və [[Qədim dünya]] arasında körpü yaratmışdır.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title=Nezami's Iskandarnameh, Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|page=13}}<blockquote>Nizami was a typical product of the Iranian culture. He created a bridge between Islamic Iran and pre-Islamic Iran and also between Iran and the whole ancient world.</blockquote></ref>
| url = http://ganjoor.net/nezami/5ganj/7peykar/sh5/
| title = هفت پیکر
| author = نظامی گنجوی
| date =
| work = آثار سخنسرایان پارسیگو
| publisher =
| accessdate = 2011-02-10
| lang = fa
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>چونکه ایران دل زمین باشد:
</blockquote><blockquote>{{sitatın əvvəli}}
Sətir 249 ⟶ 246:
: the best domain goes to the best.
</blockquote></ref><ref>{{cite web
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17601040%26ct%3D11
| title = THE HAFT PAIKAR (THE SEVEN BEAUTIES)
| author = NIZĀMĪ OF GANJA (Editor and translator – C. E. Wilson)
| date = 1924(London)
| work = Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2010-10-04
| lang = en
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>The world entire is body, Persia, heart,
: the writer shames not at this parallel;
Sətir 276 ⟶ 272:
İlk monumental əsəri olan ''"[[Sirlər xəzinəsi]]"''ni Nizami, [[Sənai]]nin ''"Hədiqət-ül-həqaiq"'' poemasının təsiri ilə yazmışdır.<ref>{{cite web
| author = J.T.P. De Bruijn
| date = December 15, 2002
| url = http://www.iranica.com/articles/hadiqat-al-haqiqa-wasariat-al-tariqa
| title = ḤADIQAT AL-ḤAQIQA WA ŠARIʿAT AL-ṬARIQA
| work =
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-06
| lang = en
| archiveurl =
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>The Ḥadiqat al-ḥaqiqa is not only one of the first of a long line of Persian didactical maṯnawis, it is also one of the most popular works of its kind as the great number of copies made throughout the centuries attest. Its great impact on Persian literature is evidenced by the numerous citations from the poem occurring in mystical as well as profane works. It has been taken as a model by several other poets, including Neẓāmi, ʿAṭṭār, Rumi, Awḥadi, and Jāmi.</blockquote></ref><ref>JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis(Routledge) 1997 pp 97:<blockquote>The first poet who frankly acknowledged his indebtedness to Sanai as a writer of a didactical Masnavi was Ilyas ibn Yusuf Nizami of Ganja (1141–1209).</blockquote></ref>.
Sətir 346 ⟶ 341:
| miqyas2 = 190
}}
Leyli və Məcnun Nizami Gəncəvinin üçüncü
"Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.<ref name="Sasanian50" />
Sətir 409 ⟶ 404:
==== Farsca divanı ====
{{Əsas|Nizami Gəncəvinin divanı}}
'''Nizami Gəncəvinin divanı''' ({{dil-fa|دیوان از نظام گنجوی}}) — Nizami Gəncəvinin [[lirik]] əsərlərinin toplandığı [[Divan (ədəbiyyat)|divan]]. Mənbələrdə Nizami divanının 20.000 [[beyt]]ə yaxın olduğu göstərilsə də, onun çox kiçik bir hissəsi dövrümüzə çatmışdır. Bütün yaradıcılığı boyunca Nizami [[Xəmsə|epik əsərlərində]] Divanını xatırlatmış, lirik şeirləri və qəzəlləri ilə fəxr etmişdir. Şair qəzəllərindən birinin sonunda, [[Şirvanşah]] [[I Axsitan]]ı öz divanının sahibi adlandırır.
Nizaminin lirik irsindən əldə olan nümunələr klassik şərq şeirinin ancaq üç şəklini – [[qəsidə]], [[qəzəl]] və [[rübai]] şəkillərini əhatə edir. Bu nümunələr şairin zəngin lirik irsinin çox az bir hissəsini təşkil etsə də, onlar sənətkarın lirik yaradıcılığının ümumi ideya istiqaməti, bədii xüsusiyyətləri haqqında danışmağa, müəyyən elmi nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir. Bu əsərlər göstərir ki, insan, onun həyatı, taleyi, arzu və istəkləri Nizami lirikasının əsas mövzusu olmuşdur.
Nizami divanının öyrənilməsi daha gec başlanılsa da, şairin divanı haqqında hələ təzkirə müəllifləri müəyyən fikirlər söyləmişlər. Divanın bəzi hissələri müxtəlif orta əsr cüng və təzkirələrində yaşamışdır. Nizami divanının əldə edilmiş hissələri göstərir ki, o, özündən əvvəl yazıb-yaratmış [[Rudəki|Rudəki]], [[Nasir Xosrov|Nasir Xosrov Qubadyani]], [[Sənai]], [[Ənvəri]], [[Qətran Təbrizi]] və [[Xaqani Şirvani|Xaqani]] kimi şairlərin mütərəqqi ənənələrini davam və inkişaf etdirmiş, poeziyanı həyata, insanın arzu və əməllərinə yaxınlaşdırmışdır.
==== Türkcə divanı ====
{{Əsas|Nizami Gəncəvinin türkcə divanı}}
== Dünya səviyyəsində tanınması ==
20 Aprel 2012-ci ildə İtaliyanın paytaxtı Roma şəhərində Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyinin iştirakı ilə Roma şəhərindəki məşhur "Villa Borghese" parkında Nizami Gəncəvinin abidəsinin açılışı olub. Abidənin açılışında Neapol Şərqşünaslıq Universitetinin professoru Mineli Bernardini çıxış edərək Nizami Gəncəvinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib və Azərbaycanın Gəncə şəhərində dünyaya göz açan dahi şairin əsərlərini bütün dövrlər üçün əvəzsiz xəzinə adlandırıb. Professor bildirmişdir ki, dahi Nizaminin yaradıcılığı Azərbaycan xalqına xidmət etməklə yanaşı, digər xalqlar üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. "Nizamini İtaliyada da yaxşı tanıyırlar", - deyən alim xalqımızın dahi oğlunun əsərlərinin italyan dilinə tərcümə edildiyini və sevildiyini, onun bütün yaradıcılığının bəşəri əhəmiyyət daşıdığını diqqətə çatdırib.<ref>
== Adına kəsilmiş pul və poçt markaları ==
<gallery>
500
Nezami Ganjavi 1 ruble.JPG|Nizami Gəncəvinin 850 illiyi münasibəti ilə buraxılmış SSRİ-nin 1 rublluq yubiley [[SSRİ rublu|monetası]]
USSR stamp Nezami 1981 4k.jpg|Nizami Gəncəvinin adına SSRİ-nin [[poçt markası]]
Sətir 433 ⟶ 427:
== Şeirləri əsasında musiqi əsərlər ==
[[
'''Romanslar'''
* [http://www.youtube.com/watch?v=lZx_EZ4X-ek Bülbül] – musiqi: [[Üzeyir Hacıbəyov]]
Sətir 476 ⟶ 470:
* [https://youtube.com/watch?v=nuBPRCU2ozM&t=8m16s '''VII Simfoniya''' (1993) – "Xəmsədən damlalar"] – musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]]
* "Nizami haqqında dastan" oratoriya – qarışiq xor üçün – a capella – musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]], sözləri: [[Ələkbər Salahzadə]]
== Haqqında olan ədəbiyyat ==
* ''Babayeva T.'' Nizami Gəncəvinin ədəbi irsində şəxsiyyət problemi. Bakı: 2000, 200 s.
* ''
* ''
* ''
* ''
* ''
* ''Məmmədov C.'' [[s:Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sira mübahisəli məsələlərə dair|Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sira mübahisəli məsələlərə dair]]/ Sankt-Peterburq universitetinin "Xəbərləri". Seriya 13, buraxılış 1. Sankt-Peterburq, 2010. Səhifə. 106–116
== İstinadlar ==
Sətir 565 ⟶ 503:
* [http://www.anl.az/el/emb/nizami/ Nizami Gəncıvi – 870] {{az}}
* [http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami Nizami, Jamal al-Din Ilyas]. A biography by Prof. Iraj Bashiri, University of Minnesota.
* [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/63_folder/63_articles/63_legendleyli.html The Legend of Leyli and Majnun]
* [http://teleqraf.com/news/art/78651.html "Axsitan niyə mənə deyirdi farsca yaz, türkcə yox" – Nizami Gəncəviylə söhbət] [[Sərvər Şirin]]in heykəllərlə söhbət rubrikasından
* [
{{Nizami Gəncəvi}}
Sətir 580 ⟶ 517:
[[Kateqoriya:Fars dilində yazan şairlər]]
[[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]]
[[Kateqoriya:Gəncədə doğulanlar]]
[[Kateqoriya:Gəncədə vəfat edənlər]]
[[Kateqoriya:Gəncədə dəfn olunanlar]]
[[Kateqoriya:XII əsr şairləri]]
|