Sionizm: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k #Dini Siyonizm, orfoqrafiya. 6
k #Məqalədə məzmun "hərəkət" sözü "hərəkat" sözü ilə əvəzləndi. "Mış-miş" şəkilçiləri orfoqrafiya qaydalarına uyunlaşdırıldı.
Sətir 3:
{{mənbə azlığı}}
[[Fayl:Theodore Herzl.jpg|250px|thumb|right|[[Teodor Hertsl]]]]
'''Sionizm''' ([[İvrit dili|İvrit]]: צִיּוֹנוּת‎, [[romanize]]: Tsiyyonut), tarixi İsrail əraziləri olaraq təyin edilən ərazilərdə {{efn|Bu ərazilərə [[Kənan]], [[Müqəddəs Torpaqlar]] və ya [[Vəd edilmiş Torpaqlar]] da deyilir. <ref>[https://www.bbc.com/news/magazine-36160928 What's the difference between anti-Semitism and anti-Zionism?] [https://web.archive.org/web/20190801034950/https://www.bbc.com/news/magazine-36160928 Mənbəyindən] arxivləndi. BBC</ref>}} bir Yəhudi dövlətinin əsirlər sonra yenidən qurulmasını dəstəkləyən, müdafiə edən <ref>[[Bernard Lewis]], [https://books.google.com/books?id=ZTsiAwAAQBAJ&pg=PA20 ''Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice,''] [[W. W. Norton & Company]], 1999 {{isbn|978-0-393-24556-1}} p.20</ref> <ref>[[Ian S. Lustick]], [https://www.jstor.org/stable/41805179 'Zionist Ideology and Its Discontents: A Research Note,'] [[Israel Studies Review|Israel Studies Forum]] Vol. 19, No. 1 (Fall 2003), pp.98-103, p.98.'Zionism was and is a serious ideology and deserves to be treated as such.'</ref> <ref>Gadi Taub, [https://books.google.com/books?id=EihzAwAAQBAJ&pg=PA869 'Zionism,'] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200811112550/https://books.google.com/books?id=EihzAwAAQBAJ&pg=PA869|tarih=11 Ağustos 2020}} in Gregory Claeys,''Encyclopedia of Modern Political Thought,'' [[SAGE Publishing|Sage CQ Press]], 2013 {{isbn|978-1-452-23415-1}} pp.869-872 p.869.:'Zionism is an ideology that seeks to apply the universal principle of self-determination to the Jewish people.'</ref> və Yəhudi milliyətçiliyini əsas götürən ideoloji fikir hərakatıdır. Sionizm ilk dəfə 1890-cı ildə Nathan Birnbaum tərəfindən təqdim edilmişdiredilib. Ümumi təsvir yəhudi xalqının vətəni hesab etdiyi torpaqlara qayıtmaq məqsədi ilə milli bir hərəkat kimi qəbul edilə bilər. Hərəkat həmçinin yəhudi vətənində müstəqil İsrail dövlətinin qurulmasına və yaşamasına yönəlmişdiryönəlib.
 
[[1948]]-ci ildə İsrail Dövləti yaranandan bəri Sionizm, İsrail Dövlətini inkişaf etdirmək və İsraildə yaşayan yəhudi millətini İsrail Müdafiə Qüvvələrinə dəstəkləmək yolu ilə qorumağı da məqsədləri arasında almışdıraldı.<ref name="Nuray">[http://web.nli.org.il/sites/nlis/en The National Library of İsrael]</ref> Sionizm əvvəlində konkret və mənəvi məqsədlər qoymuşdur. Bütün siyasi və dini duruşlardan Yəhudilər, solçu, sağçı, dindar və ya dünyəvi, Sionist hərəkətinihərəkatını meydana gətirmişlərgətirdilər və bu hərəkətinhərəkatın hədəflərinə çatmaq üçün birlikdə çalışmışlarçalışdılar.<ref name="Nuray" />
 
Sionist fəlsəfədə bəzi fikir ayrılıqları Sionist hərəkatında zamanla bəzi bölünmələrə səbəb olmuşdur. Aşağıda bu bölünmələri ortaya çıxara biləcək bəzi mühüm Sionist hərəkatlar var.<ref name="Nuray" />
Sətir 15:
== Siyasi Siyonizm ==
 
[[Siyasi Sionizm]] siyasətin Sionist hədəflərə çatmaq əhəmiyyətinə vurğu etmişdiredib və Fələstin ilə əlaqədar siyasi hüquqlar əldə etmənin Sionizm ilə əlaqədar cəhdlərdə bir ön şərt olması lazım olduğunu müdafiə etmişdiredib. Siyasi Sionizm, [[Yəhudi]] problemini siyasi bir problem olaraq görən və beynəlxalq arenada atılacaq konkret addımlarla həll edilməsi lazım olduğuna inanan [[Theodor Herzl]] ilə bağlanır. Herzlin məqsədi bütün dünya liderləri tərəfindən qəbul edilən və Yəhudilərin sahib olduqları torpaqlar üzərində bir Yəhudi suverenliyi nəzərdə tutan bir müqaviləni həyata keçirmək idi. Bu prinsiplərə uyğun bir şəkildə hazırlanmışhazırlanan Basel Proqramı sionizmin hədəfinin İsrail torpaqlarında yaşayan yəhudilər üçün [[beynəlxalq hüquq]]un qoruması altında etibarlı bir cənnət yaratmaq olduğu ifadə edilmişdiredib. Təşkilat və maliyyə ilə əlaqədar mexanizmlər (Sionist Təşkilatı, Yəhudi Milli Fondu, Jewish Colonial Trust və bu kimi) bu hədəfi reallaşdırmaq istiqamətində qurulan və çalışan təşkilatlardır.<ref name="Nuray"/>
 
== Dini Siyonizm ==
Dini sionizmin kökləri "Sion peyğəmbərlikləri" ilə izlənilə bilər. (Hibbat __Siyon_un müjdə verən Mevasrei Siyon) Yehudah Alkalai, Zvi Kalischer, Shmuel Mohilever və Naftali Zvi Yehudah Berlin kimi xaxamların da təsirli olduqları bir hərəkətdirhərəkatdır. [[Yəhudi]] dini ilə Yəhudi millətinin qaynaşmasını təməl prinsip olaraq qəbul edən bu Sionizm növü, yalnız Yəhudilərin siyasi mənada müstəqilliklərini əldə etməyi deyil eyni zamanda da Tövratın işığı altında Yəhudi dinini və Tanrının əmrlərini də yenidən təsirli hala gətirməyi məqsəd qoymaqdadır. Dini sionizm üçün, Allahın əmrlərinə əsaslanan yəhudi bir din, Vətəndə Yəhudi milli həyatının vacib bir hissəsidir.<ref name="Nuray"/>
 
[[1902]]-ci ildə təşkil edilən Beşinci Sionist Konqresdə alınan, mədəni fəaliyyətlərin də Sionist Hərəkatının bir parçası olaraq qəbul edilməsi qərarına əsasən, Reines və Ze'ev Yavetz adlı xaxamlar Mizrachi tədbirini qurmuşlar. (Mizrachi ibrani dilində mənəvi mərkəz təbirinin bir qısaltmasıdır.) Mizrachi ilk dünya konqresini [[1904]]-ci ildə yığmışdır və prinsip olaraq Tanrının əmrlərinə itaəti və Siyon-a dönüşü müşahidə vəzifəsini mənimsəyən bir hərəkəthərəkat platforması qurmuşdur. Fələstində Xaxam Avraham Yizhak HaCohen Kook Israil torpaqlarına Yəhudilərin yerləşməsi ilə Məsihin gəlməsi və qurtuluşun reallaşmasını şərik Dini Sionizmə fərdi və mənəvi töhfələrini etmişdirverib.
 
Dini sionizm, milli və dini təhsil sisteminin qurulması üçün öz resurslarından və səylərindən çoxunu ayırdı. Hapoel Hamizrahi, "Torah va'Avodah" (Tövrat və İşçi) şüarıyla Fələstində Ortodoks bir çöl məskunlaşma yeri qurmaq üzərinə sıxlaşmaq üçün anaəsas hərəkətdənhərəkatdan ayrılmışdırayrıldı. 1956-ci ildə bu iki hərəkəthərəkat, Mizrachi və Hapoel Hamizrahi, [[Milli Dini Partiya]] çətiri altında birləşmişdirbirləşib ki, bu partiya hələ də İsrail siyasi həyatında fəaldır.
 
== Sosialist Sionizm ==
Sətir 28:
Sosialist Sionizm (ya da İşçi Sionizmi), Yəhudilərin milli və ictimai qurtuluşunu Sionizm və Sosializmin birləşdirilməsindən keçdiyinə inanır. Qurucusu, bu fikri 1899-ci ildəki 3. Sionist Konqresindən qısa bir müddət əvvəl rəsmi olaraq eşitdirən NACHMAN Syrkin'dir.
 
Bu hərəkətinhərəkatın fəlsəfəsi diaspordakı Yəhudilərin problemlərinin Sosialist bir inqilabdan sonra belə çözülemeyeceği və Yəhudi varlığına həllin, onların bir ölkəyə köç etməsi və bir ölkədə toplanmasından keçdiyi fərziyyəsinə dayanır. Sosialist Sionizmin gözə çarpan müdafiəçilərindən biri olan Dov Ber Borochov, kapitalizmin inkişafının Yəhudiləri qaçınılmaz bir şəkildə Fələstinə köç etməyə məcbur ediləcəyinə və yalnız orada yəhudilərin, Yəhudi işçi sinifinin sinif mübarizələrinə zəmin olacaq iqtisadi strukturlarını yenidən meydana gətirə inanır. Borçov Sionizmi yəhudi xalqının tarixi və iqtisadi bir öhdəliyi olduğunu və yəhudi proletaryasının, məsələn, yəhudi milli azadlıq hərəkatını aparan tarixi bir rol olduğunu iddia etdi
 
Sosialist Sionizmin konseptual və fəlsəfi təməlləri ilə əlaqədar anlaşmazlıqları, Fələstində hədəfə çatmaq üçün tətbiq olunması nəzərdə tutulan fərqli metodlar və fərqli ölkələrdəki Sosialist təşkilatlar və partiyalar ilə əlaqələr, bir çox müxtəlif Sionist Sosialist partiyanın yaradılmasına gətirib çıxarmışdırçıxardı. Bu təşkilatların bəziləri Marksist terminologiyasından uzaqlaşdılar və özlərini Sosialist kimi tanımadılar. Özlərini daha çox sosist və az sionist kimi gördükləri digər insanlar bir neçə dəfə Sionist bir təşkilatda olduğunu inkar etmişlərediblər.
 
Sosialist sionizm ideyası bir çox gənclik hərəkatının yüksəlməsinə öncülük etmişdiredib. Hashomer Hatz'air və Hehalutz bu hərəkətlərdəndirhərəkatlardandır. Sosialist sionist partiyalarının liderləri müstəqillik və İsrail Dövlətinin müstəqilliyindən sonra aparıcı Fələstin yəhudi icmaları arasındadır. Bu nümunələrin üçü David Ben-Gurion, Yitzhak Ben-Zvi və Berl Katznelsondur. Sosialist Sionizm, İsrail qaçqın hərəkətlərininhərəkatlarının əksəriyyətidir və İsrailin iki böyük sənayeçi partiyasından olan İsrail İşçi Partiyasının atasıdır.
 
== Milli Sionizm ==
Milli sionizm, yəhudilərin [[Fələstin]]də və ya başqa bir yerdə öz hökumətində toplanmaları lazım olduğunu müdafiə edir. Uqanda proqramı ilə bağlı müzakirələrdən sonra millətçi fikir birləşdi. 1905-ci ildə, Sionist Konqresi Uqanda planını rədd etdikdən sonra, Milli Yəhudi Təşkilatı, yazıçı [[İsrail]] Zangwillin rəhbərliyi altında, Baseldə yaradılıb. Bu təşkilat, Asiyanın, [[Avstraliya]]nın və Afrikanın müxtəlif bölgələrində yəhudilərin yerləşdirilməsinə uyğun torpaq axtarırdı, lakin bu, uğurlu olmayıb. Balfour Bəyannaməsi və sonrakı sionist oyanışı hərəkətinhərəkatın 1925-ci ildə dağılmasına və parçalanmasına səbəb oldu.
 
Digər müharibə təcrübələri Sovet İttifaqında iki dünya müharibəsi arasında görünə bilər. Cənub Ukraynasında və Şimali Kırımda bir-birinə bitişik olmayan dörd il 1920-ci illərin əvvəllərində formalaşmışformalaşanNaziNasist işğalı ilə tamamilə aradan qaldırılmalıdır. İkincisi, 1934-cü ildə Yəhudi Muxtar Vilayətinin elan etdiyi Birobidjan ([[Rusiya]] sərhədində, Rusiyanın şərqində). Bölgədəki kiçik bir yəhudi azlığını tərk edərək bu cəhd də uğursuz oldu. 1935-ci ildə [[Isaac Nachman Steinberg]], [[Almaniya]]da hakimiyyətə gələn natiqlərə reaksiya olaraq Amerika Birləşmiş Ştatlarında Freeland Liqasını qurdu. Bu təşkilat Ekvador, Avstraliya və Surinam şəhərlərində nadir hallarda olan böyük ərazilərdə avtonom yəhudi əraziləri yaratmaq istəyirdi.
 
Bu milli təşəbbüslərdən heç biri bu gün tətbiq edilmir.
Sətir 43:
== Müasir Sionizm ==
 
Müasir Sionizm formal olaraq [[1897]]-ci ildə [[Avstriya]] jurnalisti [[Teodor Herzl]] tərəfindən yaradılmışdıryaradılıb. O belə hesab edirdi ki, yəhudilər özgə ölkələrdə heç vaxt rahat yaşaya bilməyəcəklər və onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün ən düzgün yol yəhudi dövlətinin yaradılmasıdır. Odur ki, rəsmi Sionizmin əsasında yəhudilərin Fələstinə qaytarılması və orada "[[Yəhudi]] dövlətinin" yaradılması ideyası dayanır. Əlbəttə, bu, yalnız "aysberqin görünən tərəfidir". Görəsən, belə bir dövlətin yaradılması naminə milyonlarla yəhudinin qurban verilməsi nə dərəcədə tarixi zərurət idi və özünü doğrultdumu? 19-cu əsrin sonlarında və 20-ci əsrin əvvəllərində təşkilatlanmağa meylli və inqilabi ruhlu yəhudilərin İsrail dövlətini yaratmaq bəhanəsi ilə [[Avropa]]dan uzaqlaşdırılması hansı dövlətlərin marağına xidmət edirdi? 20-ci əsrdəki iki Dünya müharibəsinin və 21-ci əsrdə Yaxın Şərqdə baş verən qanlı hadisələrin Sionizmlə hansı bağlılığı vardır? Və sair.
Qeyd etmək lazımdır ki, sionizm ideologiyası, elə yaradılan vaxtdan, yəhudilərin özləri tərəfindən mübahisəli bir ideologiya olmuşdur. Bu ideologiyanın İudaizmlə eyniləşdirilməsi əleyhinə çıxış edən ortodoks yəhudi anti-sionistlər bildirirlər ki, Yerusəlimə qayıdışın belə təbliği əslində düzgün deyil. İslahatçı yəhidi anti-sionistlər isə yəhudilərin millət olmadıqlarını bildirərək ayrıca Yəhidi dövlətinin yaradılmasını da səhv addım hesab edirlər. Marksist anti-sionistlər isə Sionizmi yeni müstəmləkəçi siyasətin tərkib hissəsi hesab edərək, onu "millətçi ideologiya" adlandırırlar.
Sionizmin əsil mahiyyətini düzgün anlamaq üçün bu ideologiyanın təşəkkül tapmasında və inkişafında hansı qüvvələrin maraqlı olmasını analiz etmək daha düzgün yanaşmadır. Başqa sözlə desək, Sionizm ideologiyasının əsil mahiyyətini başa düşmək üçün bəzi sualların aydınlaşdırılmasına ehtiyac vardır. Məsələn, Avropa ölkələri Sionizmin inkişafına dəstək vermişlərmiveriblər? Bəli, tarixi faktlar sübut edir ki, müasir Sionizm ideologiyası təşəkkül tapdıqdan iyirmi il sonra, yəni 20-ci əsrin əvvəllərində, Yəhudilərin [[Böyük Britaniya]]ya miqrasiyasını məhdudlaşdıran qanunun əsas tərəfdarı olan Artur Balfor hökumətə təklif edir ki, Yəhudilər Fələstinə yerləşdirilsin. Lakin bu təklif Britaniya yəhudi icmasının özü tərəfindən "anti-semit təklif" kimi qiymətləndirilərək rədd edilmişdiredilib.
Bəzən Sionizmi yəhudi millətinin statusunun bərpası və [[İsrail]] dövlətinin yaranması və inkişafı naminə hərəkat da adlandırırlar. Lakin nəzərə alsaq ki, "Uqanda planına" əsasən Yəhudi dövlətinin boş qalmışqalan Şərqi Afrika ərazilərində də yaradılması təklif edilirdi və hətta 20-ci əsrin əvvəllərində bu ideyanı reallaşdırmaq tamamilə mümkün idi, onda başa düşmək çətin deyil.
 
== Sionizmin ABŞ xarici siyasəti ilə əlaqəsi ==
Sətir 63:
Sionizmin yaranmasının və inkişafının tarixi analizi bir daha sübut edir ki, bəyan edildiyinin əksinə olaraq, bu ideologiya heç də yəhudi xalqının mənafeyini əsas götürmür. Belə ki, təkcə fələstinlilərə qarşı deyil, həm də sionizm ideologiyasını sual altına alan hər bir yəhudiyə qarşı da amansız təqiblər baş verir. Əlbəttə, Sionizm ideologiyasının möhkəmlənməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədilə onun İudaizmlə yaxın olması iddia edilir. Sionizmi dəstəklənməyən hər bir kəsin isə anti-semit kimi adlandırılması, əslində yəhudilər ilə digərlər arasında fikir ayrılığının yaradılmasına və nəticədə sionizmin gücləndirilməsinə xidmət edir.
Tarixi faktlar göstərir ki, sionizm ideologiyasını təbliğ edənlər onun gücləndirilməsi üçün həm anti-semitizmdən, həm də gələcəkdə Yaxın Şərqdə sədaqətli müttəfiqlik kartından müvəffəqiyyətlə istifadə etmişlərediblər. İsrail tarixçisi Avi Şalim qeyd edir ki, sionizmin yaradıcısı Herzl İsrail dövləti yaradılacağı halda Türkiyə sultanına yəhudi kapitalını, Kayzer Almaniyasına müttəfiqlik, Britaniyaya isə tam müstəmləkəçilik vəd edirdi. O başa düşürdü ki, Sionizm bütün hallarda yalnız böyük dövlətlərin mənafeyi nəzərə alındığı halda mövcud ola bilər. Nəticədə isə bu ideologiya ABŞ-ın mənafeyinə xidmət etməli oldu.
 
== Həmçinin bax ==