Məhəmməd Naxçıvani: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k İdmançı şablonu qaydaya salınır
k təkrarlanan məqalələr arasında yönləndirmə
Teq: Yeni yönləndirmə
 
Sətir 1:
*#redirect[[Hinduşah Naxçıvani]]
{{İstinadsız}}
{{Alim
|adı = Məhəmməd Naxçıvani
|orijinal adı = Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani
|digər adları =
|şəkil = şəkil yoxdur.jpg
|şəklin ölçüsü =
|şəklin izahı =
|piktoqram =
|doğum tarixi = 1245
|doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Ordubad]], Gilan ([[Xaraba Gilan]])
|vəfat tarixi = 1328
|vəfat yeri =
|vəfat səbəbi =
|dəfn yeri =
|vətəndaşlığı =
|milliyyəti =
|həyat yoldaşı =
|uşağı =
|atası =
|anası =
|elm sahəsi = Tarixçi, dilçi, filosof.
|elmi dərəcəsi =
|elmi adı =
|iş yeri =
|alma-mater =
|təhsili =
|elmi rəhbəri =
|tanınmış yetirmələri =
|tanınır = Ədib, mütərcim, şair, katib, dövlət xadimi
|mühüm layihələri =
|üzvlüyü =
|mükafatları =
|imzası =
|saytı =
|vikianbar =
}}
 
'''Məhəmməd Naxçıvani''' – mənşəcə [[Azərbaycan türkləri]]ndən olan məşhur tarixçi, dilçi alim, filosof, ədib, mütərcim, şair, katib, dövlət xadimi.
 
== Haqqında ==
 
Məşhur ictimai-siyasi xadim və dilçi-alim Hinduşah Naxçivaninin oğlu görkəmli alim və siyasi xadim Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçivani XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Atası kimi o da yaxşı təhsil almışdı, [[Azərbaycan]], fars və ərəb dillərini kamil bilirdi. O, Bağdadın Müstənsiriyyə mədrəsəsində təhsil almış, qardaşı Seyfəddin Əmir Mahmud Kaşanda hakim olduğuna görə İranın müxtəlif şəhərlərində və İraqi- Əcəmdə yaşamışdır. Alim Elxanilər dövründə mühüm vəzifələrdə çalışmış, ərəb, türk və fars dillərini mükəmməl bilmiş, şeirlər yazmış, fars dilində nəsrin ən yaxşı nümunələrini yaratmışdır. Onun fars dilində yazdığı “Təcarüb əs-sələf” (“Sələflərin təcrübələri”) əsəri Azərbaycanın və bəzi Yaxın Şərq ölkələrinin ictimai-siyasi tarixinə həsr olunmuşdur. Alimin yazdığı “Sihah əl-Əcəm” (“Əcəmin etibarlısı”, “mötəbəri”) əsərində 4000 sözü əhatə edən farsca-türkcə (azərbaycanca), fars dilinin Azərbaycan (türk) və ərəb dillərində izah olunan ilk qrammatikası verilmişdir. Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani “Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib” (“Dərəcələrin təyinində katibin göstərişləri”) əsərinin müəllifidir. Alim bu əsəri 1366-cı ilin aprelində “tam şəkildə sona yetirmişdir”
 
XIV əsrin 20-ci illərində Təbrizə gələrək Hülakülər dövlətində müxtəlif vəzifələrdə çalışmağa başlamış Məhəmməd Naxçıvani tezliklə vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu Qiyasəddin Rəşidi ilə dostlaşmış, onun münşisi və nədimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. [[Fars dili]]nin izahlı lüğətini tərtib etdikdən sonra Qiyas əd-Dinin tövsiyəsi ilə [[Əbu Səid]] xüsusi fərmanla Məhəmməd Naxçıvaniyə [[Elxanilər dövləti]]nin quruluşunu və idarəçilik sistemini təsvir edən əsər yazmasını tapşırır. Sifariş çox ciddi olduğundan iş ləngiyir. Nə [[Əbu Səid]], nə də Qiyas əd-Din Rəşidi bu əsərin bitməsini görə bilmirlər. Məhəmməd bu əsəri [[1360]]-cı ildə bitirir, lakin alınan nəticələr onu qane etmədiyindən və müəyyən qədər də ölkədəki siyasi vəziyyət dəyişdiyi üçün daha 6 il əsəri redaktə edir və onun üzərində işləyir. Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvaninin bu əsərinin təqribən 30 illik elmi fəaliyyətin nəticəsi olduğu bəlli olur. “Onun alim kimi nüfuzunu və öz sahəsindəki böyük xidmətlərini nəzərə alınaraq ona Şəms-i Münşi ən-Naxçıvani (Naxçıvandan olan münşilərin günəşi) ləğəbi verilmişdir.
 
Nəhayət, [[1366]]-cı il 6 apreldə bu iri həcmli əsərini tamamlayaraq, onu Dəstur əl-katib fi təyin əl məratib (Dərəcələrin müəyyənləşdirilməsində katiblər üçün vəsait) adlandırır. Əsəri [[Elxanilər]]dən sonra [[Azərbaycan]]da hakimiyyətə gəlmiş və [[Təbriz]]i bu yeni dövlətin paytaxtı kimi saxlamış [[Cəlairilər]] sülaləsindən olan [[Şeyx Üveys]]ə həsr edir.
 
O, Cəlairi hökmdarı Sultan Üveysin vaxtında “Ölkənin baş qazisi” vəzifəsini icra etmişdir. “Dəstur əl-katib” Məhəmməd Naxçivanini İslam Şərqində
məşhurlaşdırmış əsərdir. “Dəstur əl-katib”in Cəlairilər dövrü üçün əhəmiyyəti “Siyasətnamə”nin Səlcuqilər, “Came ət-təvarix”in Elxanilər dövrü üçün
əhəmiyyəti ilə eyni səviyyədə durur”. Cəlairi hökmdarı Sultan Şeyx Üveysə həsr olunmuş bu əsər giriş, 2 hissə və nəticədən ibarətdir. Əsərdə vergi və mükəlləfiyyətlər, sənətkarlıq və ticarət, maliyyə və məhkəmə orqanları, dövlət idarələrində çalışanların vəzifə və imtiyazları, görkəmli dövlət, elm və mədəniyyət xadimlərinin həyatı və s. haqqında müfəssəl məlumatlar vardır. Məhəmməd Naxçıvaninin əlyazmaları dünyanın bir çox kitabxanalarında saxlanılır və onların tədqiqinə [[Avropa]] və Şərq alimləri çoxlu əsərlər həsr etmişlər.
 
Orta əsrlərin elm və dövlət xadimləri həmin əsəri yüksək qiymətləndirmişlər və bu da Məhəmməd Naxçıvaniyə böyük şöhrət gətirmişdir. Vaxt keçdikcə bu cür əsərlər yaranmamış, həmçinin müharibələr zamanı bir çox dövlət arxivləri məhv olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən əsərin dəyəri da artmış və bütün dünyada məşhur olan siyasətçi və islahatçı alimlər [[Nizam əl-Mülk]]ün [[Siyasətnamə]]sini və [[Rəşid əd-Din]]in [[Came ət-Təvarix]]i ilə bərabər tuturlar.
Məhəmməd Naxçıvaninin həmin əsəri [[Elxanilər]] dövründə [[Azərbaycan]] dövlət quruluşu və ictimai-siyasi həyatının müxtəlif sahələrini əks etdirən nadir ensiklopedik əsərdir. Burada vergi qoyulmasının iqtisadi-hüquqi normaları, torpaq üzərində və digər mülkiyyət məsələləri, məhkəmə və pul dövriyyəsinin müxtəlif problemləri öz əksini tapıb. Bundan başqa əsərdə din, dinlə dövlətin qarşılıqlı münasibətləri, fəlsəfə və cərayanlar, mədəniyyət, ticarət, sənətkarlıq və incəsənət, hətta xəttatlıq alətlərindən istifadə məsələlərinə dair suallara da cavab tapmaq mümkündür.
 
Kitab bir çox dillərə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuşdur. Əsərin [[Bakı]] nəşri Məhəmməd Naxçıvaninin tədqiq və təbliği üçün böyük əmək sərf etmiş akademik [[Ə.Əlizadə]] tərəfindən hazırlanmışdır. Əlizadə ona geniş şərh də vermişdir.
 
Məhəmməd Naxçıvaninin qələmindən çıxan başqa bir əsər-fars dilinin izahlı lüğəti olan Sihahül-fürs də az əhəmiyyət kəsb etmir, baxmayaraq ki, həmin lüğət son vaxtlara qədər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. İndi artıq lüğətin müəllifliyi ilə əlaqədar mübahisələr həll olunmuş və onun fars leksikoqrafiyası tarixindəki əhəmiyyət yüksək qiymətləndirilər. Bir çox araşdırıcılar bu nəticəyə gəlmişlər ki, XI-XIII əsrlər ərzində fars dilçiliyi sahəsində aparıcı rol [[Azərbaycan türkləri]]nə məxsus olmuşdur.
 
Müasir tədqiqatçılar həm orijinallığına, həm həcminə, həm də materialın əhatə dairəsinə görə Naxçıvaninin bu əsərini [[Qətran Təbrizi]]nin izahlı lüğəti ilə tən tuturlar.
 
Burada oxucu [[fars dili]]nin fonetika, qrammatika və toponimiyaya dair geniş məlumat tapa bilər, həmçinin elə şairlərdən nümunələr gətirilir ki, onların adları orta əsrlərin salnamə və müntaxabatlarında çətin rast gələ bilər.
 
== Xarici keçidlər ==
* Azərbaycan Tarixi Portalı :[http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100105062810846&ext=rar Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство «Азербайджан» - 370146, Метбуат проспекти, 520-й квартал., издательство "Эргюн", 1995. - 392 с.]{{ru}}
== Mənbə ==
* http://www.nakhchivan.az/portal-1/gork-sexsiyy.htm
==Həmçinin bax==
*[[Hinduşah Naxçıvani]]
 
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]]
[[Kateqoriya:1245-ci ildə doğulanlar]]
[[Kateqoriya:1328-ci ildə vəfat edənlər]]
[[Kateqoriya:Ordubadda doğulanlar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı filosoflar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı dilçilər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı tarixçilər]]
[[Kateqoriya:Elxanilər dövrünün sənətkarları]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı dövlət xadimləri]]