İntibah dövrü: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
ref Teq: 2017 viki-mətn redaktoru |
Bluelink 6 books for Vikipediya:Yoxlanılabilərlik (20211020sim)) #IABot (v2.0.8.2) (GreenC bot |
||
Sətir 124:
[[Fayl:Nikolaus Kopernikus.jpg|thumb|[[Nikolay Kopernik]]in təxminən 1580-cı ildə çəkilmiş anonim portreti]]
[[Fayl:Pacioli.jpg|thumb|Mühasibatın atası ''[[Luka Paçolinin portreti]]''.{{efn|[[Rombikuboktaedr]]ı (sol yuxarıdakı fiqur) [[Leonardo da Vinçi]]nin çəkmiş ola biləcəyi düşünülür.<ref>{{cite journal |doi=10.2307/3619717 |title=The Portrait of Fra Luca Pacioli |url=https://archive.org/details/sim_mathematical-gazette_1993-07_77_479/page/143 |journal=[[The Mathematical Gazette]] |volume=77 |issue=479 |page=143 |year=1993 |last1=MacKinnon |first1=Nick|jstor=3619717 }}</ref>}} [[Yakopo de Barbari]] tərəfindən 1495-ci ildə çəkilən portret Kapodimonte muzeyində saxlanılır.]]
Tətbiqi innovasiya ticarətə qədər genişləmişdi. 15-ci əsrin sonunda [[Luka Paçoli]]nin hesabdarlıq haqqındakı yazdığı ilk əsər onu [[mühasibat]]ın qurucusu etdi.<ref name=jkdiwan>{{cite book |last=Diwan |first=Jaswith|title=Accounting Concepts & Theories|publisher=Morre|location=London|id=id# 94452|pages=1–2}}</ref>
Sətir 177:
=== Özünüdərk ===
[[Fayl:The historian Leonardo Bruni.jpg|thumb|upright|[[Leonardo Bruni]]]]
İtalyan yazıçı, rəssam və memarlar 15-ci əsrə qədər baş verən dəyişikliklərdən yetərincə agah idilər və öz işlərini təsvir etmək üçün modi antichi (qədim tərzdə) və alle romane et alla antica (Roma və qədim dövrdəkilərin tərzi ilə) kimi deyimlərdən istifadə edirdilər. 1330-cu illərdə Petrarka xristianlıqdan əvvəlki dövrə antiqua (qədim), xristianlıq dövrünə isə nova (yeni) olaraq istinad edirdi.<ref name=mommsen>{{cite journal | last = Mommsen | first = Theodore E.|author-link =Theodor Ernst Mommsen |title = Petrarch's Conception of the 'Dark Ages' | url = https://archive.org/details/sim_speculum_1942-04_17_2/page/226 | journal = [[Speculum (journal)|Speculum]] | volume = 17 | issue = 2 | pages = 226–242 | year = 1942| doi = 10.2307/2856364|jstor = 2856364 }}</ref> [[Françesko Petrarka|Petrarkanın]] italyan perspektivinə görə, bu yeni dövr (onun da daxil olduğu) milli tutulma dövrü idi.<ref name=mommsen/>
[[Leonardo Bruni]] ''Florensiyalıların tarixi'' kitabında üçlü dövrləşdirmədən istifadə edən ilk şəxs idi.<ref name="Hankins">Leonardo Bruni, James Hankins, ''History of the Florentine people'', Volume 1, Books 1–4 (2001), p. xvii.</ref> Bruninin ilk iki dövrü Petrarkanınkılarla eyni olsa da, Bruni dövlətin artıq çökməkdə olmadığını düşündüyü üçün əlavə üçüncü bir dövrü də bura əlavə etmişdi. [[Flavio Biondo]] ''Roma İmperiyasının çöküşündən sonrakı onilliklər tarixi'' (1439–1453) kitabında bənzər çərçivədən istifadə etdi.
Sətir 205:
[[Fayl:Maximilian I, Holy Roman Emperor.jpg|thumb|upright|''I Maksimilianin portreti'', [[Albrext Dürer]], 1919]]
15-ci əsrin ikinci yarısında İntibahın ruhu [[Almaniya]]ya və Niderlandlara yayılmışdı. Burada çap qurğusunun inkişafı və [[Albrext Dürer]] (1471–1528) kimi Renessans rəssamlarının mövcudluğu İtaliya təsirindən öncə də var idi. Bu, ölkədəki protestantlığın ilk yerlərində humanizm reformasiyanın yaratdığı qarışıqlıqla yaxından əlaqələndirilir və Alman İntibah yazı və incəsənəti tez-tez bu münaqişəni əks etdirirdi.<ref>{{cite journal|jstor=560776|year=1965|title=The Religious Renaissance of the German Humanists |url=https://archive.org/details/sim_english-historical-review_1965-01_80_314/page/156|author=Strauss, Gerald|journal=English Historical Review|volume=80|issue=314|pages=156–157|doi=10.1093/ehr/LXXX.CCCXIV.156}}</ref> Ancaq [[Qotika (memarlıq)|Qotik üslub]] və orta əsrlər [[sxolastika]] fəlsəfəsi 16-cı əsrin əvvəllərinə qədər öz mövcudluğunu qorudu. [[Habsburqlar|Habsburq]] imperatoru [[I Maksimilian]] [[Müqəddəs Roma İmperiyası]]nın ilk, həqiqi İntibah monarxı idi.
=== Macarıstan ===
Sətir 230:
{{Əsas|Şimal İntibahı}}
[[Şimali Avropada]]kı İntibah "Şimal İntibahı" olaraq adlandırılıb. İntibah ideyaları İtaliyanın şimalından yayılmağa başlasa da, eyni zamanda cənuba doğru da bəzi sahələrdəki, xüsusilə musiqi sahəsindəki yeniliklər yayılırdı.<ref name="musical-quarterly">{{cite journal|author=Láng, Paul Henry|jstor=738699|title=The So Called Netherlands Schools|url=https://archive.org/details/sim_musical-quarterly_1939-01_25_1/page/48|journal=The Musical Quarterly|volume=25|issue= 1|year=1939|pages=48–59|doi=10.1093/mq/xxv.1.48}}</ref> 15-ci əsr [[Burqund məktəbi]]nin musiqisi musiqidə İntibahın başlanğıcı olaraq qəbul edilir. [[Niderland məktəbi]]nin [[polifoniya]]ları öz bəstəkar və müğənniləri ilə birlikdə İtaliyaya gətirilməyə başlandıqca, bu məktəb [[Qriqoryan ilahisi]]nin 9-cu əsrdə standartlaşdırdığı musiqi anlayışından sonra ilk dəfə musiqidə gerçək, beynəlxalq üslubun özəyini formalaşdırdı.<ref name="musical-quarterly" /> Niderland məktəbi kulminasiya nöqtəsinə bəstəkar [[Covanni Palestrina]]nın yaradıcılığında çatdı. 16-cı əsrin sonunda [[Venesiya musiqi məktəbi]]nin polifonik üslubu inkişaf etdirməsi ilə İtaliya yenidən musiqi yeniliklərinin mərkəzinə çevrilmişdi. Daha sonra bu yeniliklər, təxminən 1600-cü illərdə Almaniyada yayılmışdı.
İtalyan İntibahının rəssamlıq nümunələri Şimal İntibahındakılardan fərqlənirdi. İtalyan İntibahının rəssamları [[Orta əsrlər]]in tamamilə dini motivdə olan incəsənət nümunələrindəndən fərqli olaraq, ilk dəfə sekulyar elementləri daşıyan əsərləri yaratmışdı. Şimal İntibahının rəssamlar ilk başda [[Albrext Dürer]] tərəfindən çəkilən, müasir dini qarışıqlığı göstərən əsərlər kimi dini mövzulara fokuslanmışdılar. Daha sonra, [[Böyük Piter Breygel]]in əsərləri rəssamları dini və klassik mövzular yerinə, günlük həyatı əks etdirən təsvirlər yaratmağa meyilləndirdi. Şimal İntibahı dövründə, həmçinin flamand qardaşlar [[Hubert van Eyk|Hubert]] və [[Yan van Eyk]] yağlı boya rəngkarlığı üsulunu inkişaf etdirdilər. Bu üsul rəssamlara sərt zəminlər üzərində güclü rənglər yaratmağa imkan verəcək, beləliklə yaradılan əsərlər əsrlər boyunca qoruna biləcəkdi.<ref>''[http://www.metmuseum.org/toah/hd/optg/hd_optg.htm Painting in Oil in the Low Countries and Its Spread to Southern Europe]'', [[Metropolitan Museum of Art]] website. (Retrieved April 5, 2007)</ref> Şimal İntibahının başqa bir xüsusiyyəti latın və ya [[yunan dili]] yerinə, ona daha geniş ifadə azadlığı verən loru dildən istifadə etməsi idi. Bu cərəyanın İtaliyada başlaması [[Dante Aligyeri]]nin loru dili inkişaf etdirdiyi dövrə təsadüf edir. Həqiqətən də, [[italyan dili]]ndə yazılmış əsərlərə ayrılan diqqət [[latın dili]]ndə ifadə edilmiş Florensiya ideyalarının böyük hissəsinin imtina edilməsinə səbəb olmuşdu.<ref>Celenza, Christopher (2004), ''The Lost Italian Renaissance: Humanists, Historians, and Latin's Legacy''. Baltimore, Johns Hopkins University Press</ref> Kitab çapı texnologiyasının yayılması digər yerlərdə olduğu kimi, Şimali Avropadakı İntibaha da təkan vermişdi. O dövrdə [[Venesiya]] çap sahəsində dünyanın öndə gedən ölkəsi idi.
Sətir 306:
Ancaq fransız sözü olan ''renessans'' yalnız 19-cu əsrdə populyarlıq qazanmışdı. O dövrdə bu söz Roma modellərinin bərpasına əsaslanan və 13-cü əsrin sonlarında başlayan, özünə qapanıq mədəni cərəyanı izah etmək üçün istifadə edilirdi. Fransız tarixçi [[Jül Mişle]] (1798–1874) 1855-ci ildə yazdığı '' Fransa tarixi'' kitabında "Renessans" bütöv tarixi period kimi izah etmişdi, halbuki ondan əvvəl bu termin daha məhdud şəkildə istifadə edilirdi.<ref name=mur>Murray, P. and Murray, L. (1963) ''The Art of the Renaissance''. London: [[Thames & Hudson]] (World of Art), p. 9. {{ISBN|978-0-500-20008-7}}. "…in 1855 we find, for the first time, the word 'Renaissance' used – by the French historian Michelet – as an adjective to describe a whole period of history and not confined to the rebirth of Latin letters or a classically inspired style in the arts."</ref> Mişleyə görə, İntibah dövrü incəsənət və mədəniyyətdən daha çox, elmdə olan inkişaf idi. O, periodu [[Xristofor Kolumb]]dan [[Nikolay Kopernik]]ə, [[Qalileo Qaliley]]ə qədər olan dövr kimi səciyyələndirir. Yəni, Mişle 15-ci əsrin sonlarından 17-ci əsrlərin ortasına qədərki dövrə istinad edib.<ref name="Michelet, Jules 1847"/> Üstəlik, Mişle iki məsələni bir-birindən ayırdı: Orta əsrlərin "qəribə və dəhşətli" keyfiyyəti və vokal [[respublikaçılıq|respublikaçı]] kimi dövrün xarakterində görməyi seçdiyi [[demokratiya|demokratik]] dəyərlər.<ref name="brotton" /> Fransız milliyətçisi olan Mişle İntibah dövrünün fransız cərəyanı olduğunu da iddia edirdi.<ref name="brotton" />
[[İsveçrə]]li tarixçi [[Yakob Burkhardt]] (1818–1897) ''İtaliyada İntibah sivilizasiyası'' əsərində (1860) Mişlenin əksinə, İntibah dövrünü İtaliyadakı [[Cotto]] və [[Mikelancelo]] arasındakı periodu, yəni 14-cü və 16-cı əsrin ortası kimi səciyyələndirirdi. O, Orta əsrlərdə boğulan [[İndividualizm|fərdiyyətçiliyin]] müasir ruhunun İntibah dövründə yarandığını gördü.<ref>Burckhardt, Jacob. ''[http://www.boisestate.edu/courses/hy309/docs/burckhardt/burckhardt.html The Civilization of the Renaissance in Italy] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080921145058/http://www.boisestate.edu/courses/hy309/docs/burckhardt/burckhardt.html |date=September 21, 2008 }}'' (trans. S.G.C. Middlemore, London, 1878)</ref> Onun kitabı çoxları tərəfindən oxundu və [[İtalyan İntibahı]]nın müasir şərhinin inkişafındakı nüfuzlu əsərə çevrildi.<ref>Gay, Peter, ''Style in History'', New York: Basic Books, 1974.</ref> Ancaq Burkhardt müasir dünyanın mənşəyi kimi İntibahın öyrənilməsində [[Viqçilik (tarixşünaslıq)|viqçi]] tarixi baxışdan istifadə etdiyi üçün qınanılmışdı.<ref name="starn">{{cite journal|author=Starn, Randolph|jstor=2650779|title= Renaissance Redux|url=https://archive.org/details/sim_american-historical-review_1998-02_103_1/page/122|journal=The American Historical Review|volume=103|issue=1 |year=1998|pages=122–124|doi=10.2307/2650779}}</ref>
Daha yeni dövrdə bəzi tarixçilər İntibahı tarixi dövr, hətta tutarlı mədəni cərəyan kimi izah etməyə daha az meyillidilər. [[Berkli Kaliforniya Universiteti]]nin tarixçisi Randolf Starn 1998-ci ildə bunları dedi:
Sətir 324:
Digər tərəfdən, indi bir çox tarixçi mənfi sosial faktorların çoxusunu Orta əsrlər dövründəki yoxsulluq, müharibə, dini və siyasi təqiblərlə əlaqələndirir. Bu dövrdə daha da kəskinləşən problemlərə [[Nikkolo Makiavelli|Makiavellist siyasətin]] artması, [[Fransada dini müharibələr|dini müharibələr]], rüşvətə meyilli [[Borciya ailəsi|Borciya]] papaları və artan [[cadugər ovu]] göstərilə bilər. İntibah dövründə yaşayan insanlar bunu 19-cu əsr müəlliflərinin xəyalındakı qızıl dövr kimi yox, sosial problemlərlə mübarizə apardıqları bir mərhələ olaraq görürdülər.<ref>[[Savonarola]]'s popularity is a prime example of the manifestation of such concerns. Other examples include [[Philip II of Spain]]'s censorship of Florentine paintings, noted by Edward L. Goldberg, "Spanish Values and Tuscan Painting", ''Renaissance Quarterly'' (1998) p. 914</ref> Buna baxmayaraq, rəssamlar, yazıçılar və hökmdar sinif geniş şəkildə mədəni cərəyanlarda iştirak edirdilər. Onlar Orta əsrlər dövründən aydın qopma olaraq gördükləri yeni bir dövrdə yaşadıqlarına inanırdılar.<ref name="panofsky" /> Bəzi [[Marksizm|marksist]] tarixçilər İntibahı materialist aspektdən dəyərləndirməyə üstünlük veririlər. Onlara görə, incəsənət, ədəbiyyat və fəlsəfədəki bu dəyişikliklər [[feodalizm]]dən [[kapitalizm]]ə doğru keçid mərhələsindəki ümumi iqtisadi trendin bir hissəsi idi və [[burjuaziya]] sinfinə özlərini incəsənətə həsr etmək üçün boş vaxt yaratmışdı.<ref>[http://www.hull.ac.uk/renforum/v2no2/siar.htm Renaissance Forum] at [[Hull University]], Autumn 1997 (Retrieved on May 10, 2007)</ref>
[[Yohan Heyzinq]] (1872–1945) İntibahın mövcudluğunu qəbul etsə də, onun yaxşı dəyişiklik olub-olmadığını sorğulamışdı. ''[[Orta əsrlərin payızı]]'' kitabında Heyzinq İntibah dövrünün [[Yüksək Orta əsrlər]]dən qopma dövrü olduğunu və əhəmiyyətli olan çox şeyi məhv etdiyini iddia edir.<ref name="huizinga" /> Misal üçün, [[latın dili]] klassik dövrdən bəri mükəmməl inkişaf etmişdi və hələ də kilsə və başqa yerlərdə yaşayan bir dil kimi istifadə edilirdi. Ancaq klassik saflığın tərəfdarı olan İntibah obsessiyası dilin daha da təkamül etməsinin qarşısını aldı və latın dilini keçmiş, klassik formasına qaytardı. Robert Lopez İntibahın dərin [[resessiya (iqtisadiyyat)|iqtisadi resessiya]] dövrü olduğu fikri ilə razılaşırdı.<ref>{{cite journal|author1=Lopez, Robert S. |author2=Miskimin, Harry A. |name-list-style=amp |title=The Economic Depression of the Renaissance|journal=Economic History Review|jstor=2591885|volume= 14 |year=1962|pages=408–426|doi=10.1111/j.1468-0289.1962.tb00059.x|issue=3}}</ref> Bu zaman, Corc Sarton və Linn Torndayk elmi inkişafın ənənəvi olaraq düşünüləndən daha da az orijinal olduğunu iddia etdi.<ref>{{cite journal|author-link=Lynn Thorndike|author=Thorndike, Lynn|year=1943|title=Some Remarks on the Question of the Originality of the Renaissance|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-the-history-of-ideas_1943-01_4_1/page/49|pages=49–74|journal=Journal of the History of Ideas|jstor=2707236|volume= 4|issue=1|doi=10.2307/2707236|last2=Johnson|first2=F.R.|last3=Kristeller|first3=P. O.|last4=Lockwood|first4=D.P.|last5=Thorndike|first5=L.}}</ref> Yoan Kelli isə Renessansın Orta əsrlərdə qadınların sahib olduğu təmsilçiliyi azaldaraq, daha böyük dixotomiyaya səbəb olduğunu açıqladı.<ref>Kelly-Gadol, Joan. "Did Women Have a Renaissance?" ''Becoming Visible: Women in European History''. Edited by Renate Bridenthal and Claudia Koonz. Boston: Houghton Mifflin, 1977.</ref>
Bəzi tarixçilər, guya, daha primitiv olan Orta əsrlərin [[qaranlıq dövr]]ündən müsbət dirçəlmə kimi xitab etdikləri İntibaha lazımsız şəkildə çox məna yüklənildiyini düşünməyə başladılar. İndi çoxu tarixçi bu dövr üçün daha neytral olan və dövrü Orta əsrlərlə müasir dövr arasındakı keçid mərhələsi olaraq görən "erkən müasir" terminindən istifadə etməyə üstünlük verirlər.<ref>[[Stephen Greenblatt]] ''Renaissance Self-Fashioning: From More to Shakespeare'', [[University of Chicago Press]], 1980.</ref> Rocer Ozborn kimi digərləri isə İtalyan İntibahını ümumilikdə qərb tarixinin ideya və miflər anbarı və qədim ideyaların yenidən dirçəlməsi yox, böyük yeniliklər dövrü kimi görürdü.<ref>{{cite book|author=Osborne, Roger |title=Civilization: a new history of the Western world|url=https://archive.org/details/00book2095698803|url-access=registration |access-date=December 10, 2011|date=November 1, 2006|publisher=Pegasus Books|isbn=978-1-933648-19-4|pages=[https://archive.org/details/00book2095698803/page/180 180]–}}</ref>
| |||