Aviasiya: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teq: 2017 viki-mətn redaktoru
Sətir 1:
[[Şəkil:MI-12.JPG|thumb|[[Mil Mi-12]]]]
 
'''Aviasiya''' və ya '''havaçılıq''' — [[hava]] məkanından [[insan]]ın hava gəmisi vasitəsilə istifadə etməsinə və bunun üçün lazımi şəraitin yaradılmasına yönəldilən fəaliyyət və təsisatlar məcmusu.<ref>[http://anl.az/down/aat.pdf Şəmsəddin Axundov - Azərbaycan aviasiyasının tarixi. Bakı - 2012.]</ref>.
 
== Sənayesi ==
Təyyarə, vertolyot, planer, [[Aviasiya mühərrikləri|aviasiya mühərriki]], cihazı, həmçinin aviasiya texnikası üçün bort və yerüstü avadanlıq istehsal edən maşınqayırma sənayesi XX əsrin əvvəllərində yaranmış, iri sənaye sahəsi kimi isə [[Birinci Dünya müharibəsi]] illərində inkşafa başlamışdır. [[Rusiya|Rusiyada]] ilk aviasiya müəssisələri 1910–1912-ci illərdə yaranmışdır. 1917-ci ilə qədər təqribən 15 kiçik aviazavod var idi. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet]] hökumətinin 28 iyun 1918-ci il tarixli dekreti ilə aviazavodlar milliləşdirilmiş və həmin il Mərkəzi Aerohidrodonika İnstitutu yaradılmışdır. SSRİ-də aviasiya sənayesi əslində ölkənin [[Sosializm|sosialistcəsinə]] sənayeləşdirilməsi prosesində, birinci beşillik dövründə bir sıra iri təyyarəqayırma və mühərrikqayırma zavodlarının, habelə əlvan və qara metallurgiya müəssisələrinin tikilməsi ilə yaranmış, ikinci beşillikdə sürətlə inkişaf etmişdir. 1933–1938-ci illərdə istehsal həcmi 5,5 dəfə artmışdır.<ref name=":0">{{ASE|1|39|Aviasiya sənayesi}}</ref>
 
[[İkinci Dünya müharibəsi]] illərində sovet aviasiya sənayesi böyük rol oynamışdır. Cəbhə xəttindən ölkənin şərq rayonlarına köçürülən zavodlar qısa vaxtda bərpa edilmiedilmiş, genişləndirilmiş və [[Sovet Ordusu|Sovet Ordusunu]] yüksək keyfiyyətili döyüş və nəql, təyyarələri ilə tmintəmin etmişdir. Sovet aviasiya sənayesi [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyasının]] avaiasiya sənayesini ötmüşdü. 1944-cü ildə təyyarə buraxılışı 44 minə (Almaniyada isə işğal olunmuş ölkələrlə birlikdə 39,8 min) çatdırılmışdır. Müharibədən sonrakı illərdə turboreaktiv mühərrikli yeni, daha mükəmməl döyüş təyyarəli yaradılmışdır. Sovet aviasiya sənayesi mülki hava donanmasını texniki cəhətdən yeniləşdirilmiş, onu birinci dərəcəli təyyarələrlə Tu-104, Tu-114, Tu-124, Tu-134, [[Tu-154]], [[Tupolev Tu-144|Tu-144]] ([[Andrey Tupolev|Tupolevin]] konstruksiyası); İl-14, İl-18, İl-62, İl-62 M (İlyuşinin konstruksiyası); An-10, An-12, An-22 ("Antey")?, @An-24 (Antonovun konstruksiyası) təchiz etmişdir. SSRİ aviasiya sənayesi təlim-məşq və idman təyyarələri də istehsal edir. SSRİ-də vertolyotqayırma da xeyli inkişaf etmişdir. Mi-1, Mi-4, [[Mil Mi-8|Mi-8]], [[Mil Mi-10|Mi-10]] "uçan kran", V-12 ([[Mixail Mil|Mixail Milin]] konstruksiyası), Ka-15, Ka-18, Ka-26 ([[Kamov|Kamovun]] konstruksiyası) vertolyotlarından hərb sahəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Aviasiya sənayesində axın xətləri, proqramla idarəolunan dəzgahlar tətbiq edilir, mütərəqqi tökmə növlərindən, həcmli və dəqiq ştamplamadan, müxtəlif caynaq növlərindən istifadə olunur. SSRİ aviasiya sənayesində oxişlənən istehsal malları (soyuducu, paltaryuyan maşın, katerlər, qayıq motoru və s.), habelə aluminium və titan ərintilərindən prokat məhsulları və istehsal olunurdu. Onuncu beşillikdə "İl-86" (aerobus), "Yak-42" tipli yeni sərnişin təyyarəsi, "[[İlyuşin İL-76|İl-76]]" tipli yük təyyarələrinin işlənməsinə başlanılması planlaşdırılırdı. Aviasiya sənayesi QİYŞ[[Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası]] üzvü olan digər sosialist ölkələrindən ən çox [[Çexoslovakiya|ÇSSR]], [[Polşa Xalq Respublikası|PXR]]-də inkişaf etmişdir.<ref name=":0" />
 
Qərb ölkələrində geniş miqyasda təyyarə istehsalı Birinci Dünya müharibəsinin son illərində başlamış, 1930-cu illərin ortalarında, xüsusilə İkinci Dünya müharibəsi dövründə bu ölkələrdə istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsinin güclənməsi nəticəsində xeyli artmışdır. 1960-cı illərdə kapitalist ölkələri arasında aviaraket sənayesi ən çox [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-da, habelə [[Birləşmiş Krallıq]][[Fransa|Fransada]] inkişaf etmişdir. [[Almaniya]], [[İsveç]], [[Yaponiya]]Kandada[[Kanada|Kanadada]] iri aviasiya sənayesi var.<ref name=":0" />
 
== Psixologiya ==
Aviasiya psixologiyası [[Psixologiya|psixologiyanın]] bir sahəsidir. Burada uçuş fəaliyyətinin psixoloji məsələlərini tədqiq edilir. XX əsrin əvvəllərində aviasiya tibbinin və əmək psixologiyasının inkişafı ilə əlaqədar yaranmışdır. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-də aviasiya psixologiyası 1921-ci ildən intensiv inkişaf etmişdir. Aviasiya psixologiyasının tədqiq etdiyi əsas problemlər: uçuş amillərinin psixi funksiyalara təsirinin öyrənilməsi və zərərli təsirlərin aaradanaradan qaldırılması üçün təkliflər hazırlanması; texnikanın insanı psixi imkanlarına maksimum uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə təyyarəni idarə etmək fəaliyyətinin öyrənilməsi; uçuş prosesində özünü göstərən qeyri-adi psixoloji halların səbəblərinin aşkara çıxarılması və onların qarşısını almaq üçün tədbirlər hazırlanması və s. aviasiya psixologiyasının nəticələrindən aviasiyada əməyin səmələrliliyini və təhlükəsizliyini yüksəltmək, həmçinin aviasiyaya mütəxəssislər seçilməsinin yaxınlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Hazırda aviasiya psixologiyası daha geniş əlaqəli mühəndis psixologiyası daxilində tətbiq edilir.<ref>{{ASE|1|39|Aviasiya psixologiyası}}</ref>
 
== İstinadlar ==