10:34, 29 avqust 2020 tarixindəki versiya redaktə Turkmen (müzakirə \| töhfələr) Bürokratlar, IP blokundan azad olma, İnzibatçılar 59.983 redaktə k 178.241.153.231 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Atro S tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma ← Əvvəlki redaktə		15:27, 21 noyabr 2021 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar C Mirəli2001 (müzakirə \| töhfələr) Avtopatrullar, Təcrübəli istifadəçilər 21.444 redaktə vikiləşdirmə Sonrakı redaktə →
Sətir 4: '''Kutilər''' – [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisində məskunlaşmış qədim tayfalardan biri. Mənbələrdə kutilərin adlarının ilk dəfə çəkilməsi e.ə. XXIII əsrə aiddir. Kutilərin məskunlaşdığı ərazilər mənbələrdə "Qutium" adlandırılır. Kutilər iri tayfa ittifaqı idilər və əsas məşğuliyyətləri maldarlıq idi, amma əkinçiliklə də məşğul olurdular. E.ə. 2200-cü ildə kutilər Akkad üzərinə hücum etdilər və hökmdar Naram-Sueni öldürdülər, Mərkəzi və Cənubi Mesopotamiyanı (Sumeri) ələ keçirdilər. Kuti "hökmdar"ları burada yüz ilədək hakimiyyətdə oldular. Kuti "hökmdar"ları tayfa başçıları idilər və müəyyən müddətə seçilirdilər. E.ə. 2109-cu ildə kutilərin Mesopotamiyadakı hakimiyyətləri devrildi və bundan sonra onlar öz vətənlərinə -— Cənubi Azərbaycan ərazisinə qayıtdılar. Burada onlar lullubilərin qüvvətlənmiş tayfa ittifaqı ilə toqquşdular və özlərinə yeni vətən axtarmaq məcburiyyətində qalıb şimala -— Cənubi Qafqaz rayonlarına getdilər, təxminən min ildən artıq dövrdən sonra urartu mənbələrində "etiuni" adı ilə xatırlandılar. Əvvəllər kutilərə mənsub olan torpaqların xeyli hissəsi lullubilər tərəfindən məskunlaşdırıldı. [[~~Şəkil~~Fayl:Head of a dignitary, Iran, about 2000 BC, arsenical copper - Cincinnati Art Museum - DSC04606.JPG\|left\|thumb\|[[Salmas]]~~<nowiki/>~~da kəşf olan Quti hökümdarının heykəli]] [[Azərbaycan türkləri]]nin təşəkkülündə ilkin və mühüm rol oynamış qədim türk etnoslarından biri. Tarixi Guti [[kürd]]lərin əcdadları arasında bəzi hesab edilmişdir. Kutilər [[Azərbaycan]] ərazisində, [[Urmiya gölü]] hövzəsində yaşamış etnoslardan biridir. Kutilərin mənşəyi haqqında tarixşünaslıqda müxtəlif fərziyyələr var. Bəzi tarixçilər kutiləri elamdilli, kuti mədəniyyətini isə elam mədəniyyətinin bir hissəsi sayır, digərləri isə onların Qafqazdilli xalq olduqlarını iddia edirdilər. Lakin son tədqiqatlar nəticəsində kutilərin türkdilli tayfa olması fikri danılmaz elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Bu nəzəriyyəni sübut edən ən önəmli faktlardan ikisi aşağıdakılardır: * 1.e.ə. III minillikdən-I minilliyn sonuna qədər [[Güney Azərbaycan]] ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyin olması və e.ə. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli etnosların – [[mannalar]]ın və [[madaylar]]ın mövcudluğu. * 2.Kutilərin bir hissəsinin e.ə. I minilliyin əvvəllərində yaranmış [[Urartu]] ərazisində -indiki [[Türkiyə]]nin Şərq bölgələrində, [[Van gölü]] hövzəsində yaşaması. (Mənbə: [[İqor Dyakonov\|İqor Mixayloviç Dyakonov]]. Midiya tarixi.) Urartu çarlarının [[mixi əlifba]] ilə e.ə. ~~VIII-VII~~VIII–VII əsrlərdə yazdırdıqları kitabələrdə Urartu ölkəsinin adı "Biaini" kimi göstərilmişdir. Urartu adı onların ölkəsinə kənardan verilmə, semitmənşəli addır. Bu da məlimdur ki, Biaini kimi yazılmış ad Türkiyənin Şərqində, [[Van gölü]]nün adında indiyədək qalmışdır. Biaini toponimi "bia" sözündən və urartu dilində yer adlarına əlavə olunan "-ini" şəkilçisindən ibarətdir. İndiyədək tədqiqatçılar Biaini adının mənasını aça bilmirdilər. Halbuki ölkə Bia adlanmış gölün adını daşımışdır. gölün adı isə qədim türk dilində "bia" – "su" deməkdir. Həmçinin [[Manna]] və [[Midiya]] ərazisində də "bia", "bua" sözü ilə bağlı toponimlər məlumdur. [[Altay]]da indi də bir çox hidronimlərdə "bia", "bua" sözü qorunmuşdur. Deməli, əvvəlcə bu göl (Van gölü) qədim türk dilində Bia adlanmış, Urartu dövləti e.ə. IX əsrdə yaranandan sonra gölün adı ilə ölkə Urartuların dilində Biaini adlanmışdır. Gölün əsl adı unudulmuş və yalnız Biaini adının təhrifi – Van şəklində günümüzə kimi işlədilmişdir. İ.İ.Meşşaninov qeyd edir ki, urartu dilində "mu" – su deməkdir. Əgər [[Altay dilləri]] üçün səciyyəvi olan "b"-"m" əvəzlənməsini nəzərə alsaq, güman etmək olar ki, "mu" sözü urartu dilində "bia" sözünün fonetik şəklidir. Həmçinin tarixçi alim [[Qiyasəddin Qeybullayev]] "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində Urartu dilindəki türk sözlərini və həmin sözlərin mənalarını, digər türk dillərindəki ekvivalentlərini göstərir: Sətir 20: [[Urartu dili]]ndə türkmənşəli sözlərin olması göstərir ki, urartulular bir türk mənşəli etnosla bilavasitə təmasda olmuşlar. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnos kutilər ola bilərdi. Başqa sözlə, urartu dilindəki türk mənşəli sözlər kutilərin dilindən mənimsəmələrdir. Ümumiyyətlə isə belə mənimsəmələr [[elam dili]]ndə də vardır: : elamca ihşi – məşəl; türkcə işıq : elamca ikə – qardaş; türkcə əkə, aka : elamca kuti – güdmək, gözləmək; türkcə gözləmək : elamca kik – göy; türkcə gök, göy : elamca şak – uşaq; türkcə uşaq (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Qədim Ön Asiyada dillər). Kutilərlə əlaqədar olaraq bir məsələni də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Q.Qeybullayev "Qədim türklər və Ermənistan" adlı kitabında göstərir ki, kutilərin bir hissəsi sonradan köç edərək [[Qərbi Azərbaycan]] (müasir [[Ermənistan]]) ərazisində məskunlaşmışlar. Sətir 30: Kutilərin şəxs adlarının əksəriyyətinin qədim türk dili ilə aydınlaşdırılması da kutilərin türk kökənli bir tayfa olduğunu sübut edən faktlardandır: * İmta – kutilərdə ilk hökmdarın adı (e.ə. XXIII əsr). Şumercə "am" – bu, budur və "da" – (Allahın) qərarı ilə sözlərindən ibarət teofor addır. Ad "bu (yəni körpə) Allahın qərarı ilədir" mənasını daşıyır. * Kurum – kutilərdə bir hökmdarın adı (e.ə. XXIII əsr). Şumerlərin [[Ur]] şəhərlərinin adamları içərisində də e.ə. III minillikdə Kurum şəxs adı məlumdur. (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Ur şəhərinin adamları). Dyakonov bu adı sual işarəsi ilə qəm-qüssə kimi tərcümə edir. Lakin bu ağlabatan fikir deyil, çünki oğlan uşağına valideynləri bu cür ad verməzdi. Ehtimal ki, ad şumer-türk mənşəlidir. Qədim türkcə "qur" dərəcə və ya rütbə bildirən söz, ləyaqətli, dəyər, şumercə guri – xeyir verən deməkdir. * Elulumeş – kutilərdə bir hökmdarın adı (e.ə.XXIII əsr). Qeyd olunmaldır ki, bu adın sonunda [[kassilər]]in və [[madaylar]]ın adları üçün xarakterik olan aş-eş sonluğu vardır. Bunu İ.M.Dyakonov da qeyd etmişdir (Mənbə: İ.M.Dyakonov. Midiya tarixi. səh.128). Ehtimal ki,[[şumerlər]]in [[Luma]] tanrısı ilə bağlı addır. * İnimabakeş – kutilərdə bir çarın adı (e.ə.XXII əsr). Şumercə "inim" – qərarına görə, sözünə görə, rəyinə görə, "aba(k)" – əcdad, qoca, ata və "eş" şəkilçisindən ibarətdir. Ad "əcdadın (abanın) qərarına görə" anlamını daşıyır. * İnqeşuş – kutilərdə bir çarın adı (e.ə.XXIII əsr). Ehtimal ki, Şumerin baş tanrılarından biri olan [[Enqi]] tanrısının adından və şumercə "şuş" – ağuşunu açdı, yayıldı sözlərindən ibarət teofor addır. Q.Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" adlı əsərində bir çox kuti şəxs adlarının mənasını açıqlayır. İ.M.Dyakonovun heç bir Şərq dili ilə izah olunmayan adlar kimi səciyyələndirdiyi kuti şəxs adlarının türk dili ilə izah olunması və lulubilər, mannalar və madayların kutilərin sonrakı nəsilləri olması (bunu bütün tədqiqatçılar təsdiqləyirlər) həmçinin, lulubilər, mannalar və madayların türk kökənli olmaları özlüyündə birmənalı nəticəni ortaya qoyur. == Mənbə == # Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1994, 248 səh. # Q.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: Azərnəşr, 1992, 140 səh. # Y.Yusifov. Gil yazılı mənbələrdə qədim Azərbaycan toponimiyası. Bakı: 1983, # İ.M.Dyakonov. Midiya tarixi. Moskva-Leninqrad, 1956 == Həmçinin bax == * [[Teofor adlar]] * [[Kuti dövləti]] * [[Aratta dövləti]] [[Kateqoriya:Qədim Şərq]]

Kutilər: Redaktələr arasındakı fərq