Əbdülqadir Marağayi: Redaktələr arasındakı fərq

|şəkil = Əbdülqadir Maraği.jpg|

|şəkil məlumat =

|şəkil miqyası = 200

|Adı = ƏBDÜLQADİRƏBDÜLQƏDİR MARAĞİMARAĞAYİ

|Tam Adı =: Əbdülqadir ibn Qeybi əl-Hafiz Əl-Maraği

Musiqi [[Azərbaycan]] xalqının həyatının bütün sahələrində həmişə xüsusi yer tutub. Görünür, elə buna görə də orta əsrlərdə bütün Şərq musiqisinin nəzəriyyə və təcrübi məsələlərini əhatə etmiş [[Səfiəddin Urməvi]] və ƏbdülqadirƏbdülqədir MarağiMarağayi kimi iki korifey məhz [[Azərbaycan]]danAzərbaycandan çıxmışdı.

ƏbdülqadirƏbdülqədir ibn Qeybi əl-Hafiz Əl-MarağiMarağayi XIV əsrin ortalarında [[Azərbaycan]]ınAzərbaycanın məşhur elm və mədəniyyət mərkəzlərindən sayılan [[Marağa]] şəhərində anadan olub.

Orta əsrlərin bir çox digər alimləri kimi MarağiMarağayi də hərtərəfli təhsil almışdı. O, şərq musiqi nəzəriyyəsini dərindən mənimsəmiş, gözəl xanəndə, musiqiçi, bəstəkar, rəssam - xəttat və şair olmuşdur. MarağiMarağayi öz şerlərini [[Azərbaycan türkcəsi]], fars və ərəb dillərində yazıb. MarağiMarağayi özünün yazdığı kimi, şerlərininşeirlərinin əksər qismini [[Azərbaycan]]daAzərbaycanda və [[İraq türkləri]] arasında geniş yayılmış [[Segah]], [[Üşşaq]] və [[Nəva]] muğamlarına uyğun vəznlərdə qələmə alıb.

Onun atası Mövlana Qeybi tanınmış musiqiçi idi. ƏbdülqadirƏbdülqədir özünün "Ma-qasid əl-Əlhan" adlı əsərində bu barədə yazır: <blockquote>"Mənim atam Qeybi müxtəlif elmlərdə və xüsusilə də musiqidə çox qabağa getmişdi. O, mənim təhsilim üçün, xüsusən də musiqi elmini öyrənməyim üçün çox iş görmüşdür."</blockquote>

Onun oğlanları və nəvələri də tanınmış musiqiçilər olub. ƏbdülqadirƏbdülqədir MarağininMarağayinin kiçik oğlu Əbdüləzizin musiqi nəzəriyyəsinə dair "Niqavət ül-ədvar" əsəri hal -hazırda "Nuri Osmaniyyə" kitabxanasında saxlanmaqdadır. Onun nəvəsi Məhəmmədin "Ma-qasid ül-ədvar" əsəri də həmin kitabxanadadır.

ƏbdülqadirƏbdülqədir dörd yaşında ikən [[Quran]]ı əzbərləyir, on yaşında musiqi elminin əsaslarını mənimsəyir, qrammatika, ritorika və üslubiyyatı öyrənir və artıq onu da atası ilə birlikdə alim və şeyxlərin məclislərinə dəvət etməyə başlayırlar. O, məclislərdə [[Quran]] ayələrini avazla oxuyur və mürəkkəb musiqi əsərləri ifa edirdi.

O, eyni zamanda musiqi təhsilini artırır və Şərqin [[Farabi]], [[İbn-Sina]], [[Səfiəddin Urməvi]], [[Qütbəddin Şirazi]], [[Əbu Əli]] kimi alimlərinin musiqi nəzəriyyəsinə həsr edilmiş əsərlərini öyrənir. Musiqiçilər arasında o, nəzəriyyə üzrə nüfuz sahibi kimi məşhurlaşır. Tezliklə onun şöhrəti öz şəhərinin hüdudlarını aşır və Əbdülqadiri [[Təbriz]]ə sultan sarayına məclislərə çağırırlar. Həmin məclislərdə dövrün ən tanınmış müğənni və şairləri, ifaçıları heç də zəif şair və musiqiçi olmayan sultan Üveys Cəlairin başına yığışırdılar. [[Sultan Üveys]] gənc musiqişünasın şöhrətini daha da artıran bir fərman da verir. Fərmanda ƏbdülqadiriƏbdülqədiri "dövrün yeganəsi, musiqidə tayı-bərabəri olmayan" adlandırır.

[[Sultan Üveys]]inÜveysin vəfatından sonra da ƏbdülqadirƏbdülqədir onun oğlu Sultan Hüseynin sarayında qalmaqda davam edir. Sultan Hüseyn sənətkara atasından da artıq hörmət-izzət göstərir. [[1377]]-ci ildə MarağiMarağayi "Əlhani-siqanə" (Otuz nəğmə) adlı əsərini yazır. Bu əsər onun həyatında baş vermiş bir epizodla bağlı idi. Saray məclislərinin birində Sultan Hüseyni MarağiyəMarağayiyə təklif edir ki, [[Ramazan ayı]]nın hər gününə bir musiqi əsəri həsr etsin. MarağiMarağayi razılaşır. Bu vaxt məclisdə iştirak edən məşhur [[Azərbaycan]] musiqiçisi, onun gələcək qaynatası [[Rizvanşah Təbrizi]] 100.000 qızıl dinardan mərc gəlir və şərt qoyur: hər dəfə musiqi yazılan gündən ancaq bir gün qabaq onun muğamı, ritmi, quruluşu və sözləri onlar tərəfindən müəyyənləşdiriləcək. ŞerlərŞeirlər məclisin görkəmli şairləri tərəfindən ərəb və fars dillərində yazılır. Sultan Hüseyn də bir şerşeir yazır və MarağidənMarağayidən bu şerə Hüseyni ladında musiqi bəstələməyi xahiş edir. MarağiMarağayi olduqca sərt çərçivə daxilində işləməyə məcbur olsa da, şərti yerinə yetirir və vaxtında 30 nəğməni hazır edir.

Onun istedadına heyran qalan [[Rizvanşah Təbrizi]] MarağaiyəMarağayiyə nəinki uduzduğu pulları göndərir, həmçinin qızını da ona ərə verir.

MarağaiMarağayi [[Sultan Hüseyn]]ə "Bahar ritmi" adlı bir əsər də həsr edir. Bu əsər onlar [[Təbriz]]dəkiTəbrizdəki saray bağçasında gəzərkən bədahətən yaranır. [[1380]]-ci ildə hakimiyyətə gələn [[Azərbaycan]]ınAzərbaycanın yeni sultanı [[Əhməd ibn Üveys]] də alim-musiqiçinin istedadını layiqincə qiymətləndirir. MarağiMarağayi onun şərəfinə otuz ayrıca bölmədən ibarət "Dövri-şahi" adlı bir əsər yazır.

[[Teymur]]un [[Azərbaycan]]aAzərbaycana gəlişindən sonra bir çox incəsənət xadimləri [[Səmərqənd]]ə aparılır. [[1397]]-ci ildə [[Teymur]]unTeymurun çıxardığı edam cəzasından canını qurtaran MarağiMarağayi də bunların siyahısına düşür. Elə həmin ildə [[Teymur]] özünün fərmanı ilə başıbəlalı alimi "bütün musiqi bilicilərinin padşahı" adlandırır. [[1399]]-cu ildə ƏbdülqadirƏbdülqədir [[Təbriz]]əTəbrizə, [[Teymur]]unTeymurun oğlu [[Miranşah]]ın sarayına qaytarılır. Lakin doğma şəhərin havası ilə nəfəs almaq səadəti uzun çəkmir. İkicə ildən sonra [[Teymur]] onu yenə ölüm cəzasına məhkum edir, bu dəfə artıq ona xəyanət etmiş oğlu [[Miranşah]]ınMiranşahın yaxın adamı kimi. Ancaq yenə də MarağiMarağayi edam olunmaqdan canını qurtara bilir. Əgər birinci dəfə onu Qibleyi-aləmə türkcə müraciəti xilas etmişdisə, bu dəfə sənətkar, Teymurun qəzəbini səngitmək üçün [[Quran]]danQurandan bir surəni ustalıqla oxuyur. Və yenidən [[Səmərqənd]]əSəmərqəndə, [[Teymur]]unTeymurun sarayına aparılır.

MarağiMarağayi [[Səmərqənd]]dəSəmərqənddə də yaradıcılığından qalmır, yeni-yeni musiqi əsərləri və musiqişünaslıq risalələri yazır. Onun "Kənz əl-əlhan" ("Melodiyalar xəzinəsi") risaləsindəki melodiyalar Urməvinin hərfi-ədədi sistemi ilə verilmişdi. Burada hərflər səslərin yüksəkliyini, rəqəmlər uzunluğunu göstərir, ladın və vəznin adı isə melodiyanın ritm və quruluşunu bildirirdi.

İngilis musiqişünası [[C. Fermer]] bu risaləni təhlil edərək, yazır ki, MarağininMarağayinin yaratdığı bir çox melodiyalar indiyəcən türklər arasında "Giyar", yaxud da "Kiyar"adı ilə yaşamaqdadır.

MarağiMarağayi "Came əl-əlhan" ("Melodiyalar məcmusu") adlı nəzəri əsərini [[1405]]-çi ildə yazmağa başlayır və [[1413]]-cü ildə başa çatdırır. Daha sonra o, "Məqasid əl-əlhan" ("Melodiyaların məqsədi"), "Lahiyyə" ("Musiqi"), "Şərh əl-ədvar" ("Dövrələrə şərhlər") və "Fəvaid-i əşərə" ("On fayda") adlı əsərlərini qələmə alır. Onun sonuncu əsərləri yüksək mürəkkəblik dərəcəsi ilə fərqləndiyindən, peşəkar musiqiçilər, hazırlıqlı nəzəriyyəçi və ifaçılar üçün nəzərdə tutulmuşdu. [[Ella Zonis]]in sözlərinə görə, "Came əl-əlhan"da ilk dəfə olaraq, fars musiqisinin geniş not yazısı verilib.

MarağaininMarağayinin əsərlərində [[muğam]] nəzəriyyəsinə və o dövrün şifahi musiqi ənənəsinin digər janr və formalarına geniş yer ayrılıb. [[Muğam]]lar haqqında o yazır: <blockquote>"Muğamın səsləri səslənmənin gözəlliyi və incəliyi prinsipinə əsaslanır. Bunların sayı səkkizə, yaxud ona çatır."</blockquote> Daha sonra deyilir:<blockquote> "Türklər [[Üşşaq]], [[Nəva]], [[Busalik]] muğamlarına üstünlük verirlər, ancaq qalan muğamlar da onların yaradıcılığına daxildir." </blockquote>Bu sözlərdən aydın olur ki, muğam termini altında o, müxtəlif musiqi əsərlərinin əsasını təşkil edən başlıca ladlardan birini nəzərdə tutur.

MarağiMarağayi öz musiqi risalələrininin əksər qismini [[fars dili]] və [[Azərbaycan türkcəsi]]ndə yazdığı şerlərləşeirlərlə tamamlayır. [[Azərbaycan türkcəsi]]ndə türkcəsində yazdığı şerlərindənşeirlərindən birində MarağiMarağayi öz həyatından gətirdiyi epizodu təsvir edir: bir dəfə o, ağır xəstələnir və yatağının başına yığışmış ən yaxşı həkimlər belə sənətkara kömək eləyə bilmirlər. Onda udu əlinə alıb, oxumağa başlayır: "Ey həkimlər, əgər ƏbdülqadirƏbdülqədir öz çarəsini udda taparsa, təəccüblənməyin. Çünki o, musiqini özü üçün ən yaxşı dərman bilir."

MarağiMarağayi türk xalqlarının musiqisinə, xüsusilə aşıq musiqisinə böyük diqqət yetirir. O öz əsərlərində doqquz əsas türk ladını və bütün şərq xalqları üçün ümumi olmaqla türk musiqisində daha çox işlənən ladları müəyyənləşdirib ayırır ([[Üşşaq]], [[Nəva]], [[Busalik]], [[Nehoft]], [[Bayatı-Novruz]]). MarağiMarağayi yazır ki, həmin türk ladlarından monqol musiqiçiləri də istifadə etmişlər.

MarağiMarağayi öz əsərlərində o zaman mövcud olmuş və müxtəlif musiqi risalələrində təsvirini tapmış alətlər barədə də maraqlı məlumatlar verir. Simli alətlərdən [[kamança]], [[hicaq]], [[ney]]-[[tənbur]], [[rübab]], [[rudhani]] və s., nəfəs alətlərindən ağ ney, qara ney, [[balaban]], [[zurna]], [[burğu]] və başqaları onun əsərlərində təsvir olunur. Maraqlıdır ki, onun təsvir etdiyi alətlərdən biri [[Təbriz]]-[[Şirvan]] tənburu adlanır. Elə buradaca MarağiMarağayi başqa bir tənburun-türk-monqol tənburunun da təsvirini verir ki, bu da hələ o zamanlar [[Təbriz]] və [[Şamaxı]] musiqi mədəniyyətindəki oxşar və fərqli cəhətləri aşkarlayır.

MarağiMarağayi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində musiqi elminin inkişafında böyük rol oynamışdır. Musiqişünaslıq elminin bu iki azərbaycanlı dühasının - [[Səfiəddin Urməvi]] və ƏbdülqadirƏbdülqədir MarağininMarağayinin əsərləri, demək olar ki, orta əsrlərdə yaranmış bütün musiqi risalələrinin ( XV əsrdə Əl-Ləzin, yenə XV əsrdə [[Əbdürrəhman Cami]], XVI əsrdə [[Mahmud Çələbi]], XVII əsrdə [[Dərviş Əli]] və s.) əsasında durmuşdur.

MarağiMarağayi ömrünün son illərini [[Herat]]da keçirib. O, [[1436]]-cı ildə burada vəfat stmişetmiş və dəfn olunmuşdur.