Ervin Şredinger: Redaktələr arasındakı fərq

'''Ervin Rudolf Yozef Aleksandr ŞredingerŞrödinger''' ({{Dil-de|Erwin Rudolf Josef Alexander Schrödinger}}; [[12 avqust]] [[1887]], [[Vyana]] – [[4 yanvar]] [[1961]], [[Vyana]]) — avstriyalı fizik-nəzəriyyəçi, [[1933]]-cü il [[Fizika üzrə Nobel mükafatı]] lauretı, [[Berlin]], [[Oksford Universiteti|Oksford]], Qrats, Gent universitetlərinin professoru, Dublinin Ali Tədqiqatlar İnstitutunun təsisçisi və direktoru. Kvant mexanikası və materiyanın dalğa nəzəriyyəsinin (ehtimalın dalğa funksiyası) müəllifi.

Ervin ŞredingerŞrödinger [[Vyana]]da Rudolf ŞredingerŞrödinger və Georgina Emili Brendin ailəsində anadan olmuşdur. [[1898]]-ci ildə Akademik gimnaziyaya daxil olur. [[1906]]-[[1910]]-cu illərdə artıq İ. Loşmidt, İ. Ştefan və L. Bolsman kimi alimlərin sayəsində nəzəri və eksperimental fizika üzrə kifayət qədər tanınan Vyana universitetində təhsil almışdır. Məhz burada L. Bolsmannın tələbələri F. Qazenorl və Frans Eksber kimi böyük alimlərin təsiri altında ŞredingerinŞrödingerin elmi dünyagörüşü formalaşır.

ŞredingerŞrödinger Bolsman tərəfindən inkişaf etdirilmiş termodinamikanın ehtimal interpretasiyası ilə maraqlanır. [[1929]]-cu ildə alim bunu belə xatırlayır :"Bu ideyalar dairəsi mənim üçün elmə ilk məhəbbət rolunu oynadı, başqa heç bir şey məni bu qədər məftun etmir, və yəqin ki, bundan sonra də etməyəcək". Doktorluq dissertasiyası çərçivəsində ŞredingerŞrödinger rütubətli havada izolyator səthində elektrik keçiriciliyi məsələsi ilə məşğul olur.

Universiteti bitirdikdən sonra, ŞredingerŞrödinger Eksnerin assistenti işləyir. [[1910]]-cu ildən etibarən ŞredingerinŞrödingerin dielektriklər, maqnetizmin kinetik nəzəriyyəsi, atmosfer elektrikliyi, (Qaytinger mükafatına layiq görülmüşdür) anormal elektrik dispersiyası nəzəriyyəsi, interferensiya hadisələri, Debay effekti nəzəriyyəsi və s. dair ilk nəşrləri işıq üzü görməyə başlayır.

Birinci Dünya Müharibəsinə bir neçə həftə qalmış ŞredingeriŞrödingeri ordu sıralarına çağırırlar. Cəbhə xəttində həlak olan F. Qazenorldan fərqli olaraq ŞredingerinŞrödingerin bəxti gətirir. Onu artileriya zabiti qismində nisbətən sakit Cənub-Qərb cəbhəsinə (Triest rayonu) göndərirlər. Burda ona hətta fizika kurslarında qalmaq və Eynşteynin nisbiliyin ümumi nəzəriyyəsi ilə tanış olmaq da nəsib olur. [[1918]]-ci ildə isə o bu mövzuda iki məqalə də nəşr etdirir.

Müharibədən sonra 1919-cu ilin payızında ŞredingerŞrödinger M. Vindən Yen universitetində elektron və kvant nəzəriyyəsindən mühazirələr oxumaq təklifini alır. [[1920]]-[[1921]]-ci illərdə ŞredingerŞrödinger Ştutqart və Breslav universitetlərinin professoru işləyir, [[1921]]-ci ildə isə Sürix universitetinin nəzəri fizika kafedrasına rəhbərlik edir. Ondan əvvəl isə bu kafedraya A. Eynşteyn, P. Debay və M. fon Laue başçılıq edirdi.

ŞredingerəŞrödingerə dünya şöhrəti gətirən isə onun [[1926]]-cı il kvant nəzəriyyəsinə dair işləri olmuşdur. Maks Born sonralar „Onun nəzəri fizikada dalğa mexanikasına dair ilk altı işindən daha mühüm nə ola bilər?" demişdir. L. de Broylun elektron dalğaları nəzəriyyəsini daha da təkmilləşdirən ŞredingerŞrödinger elektronların diskret vəziyyətini xüsusi rəqslər kim göstərmişdir. Beləliklə kvant məsələləri yeni bir istiqamət alaraq xüsusi qiymətlə və xüsusi funsksiyalar axtarışına yönəlir. Mikroobyektlərin vəziyyətini təsvir edən funksiya anlayışını daxil etməklə ŞredingerŞrödinger materiyanın məşhur „dalğa tənliyini" – ŞredingerŞrödinger tənliyini alır. Bu tənlik atom fizikasında Nyuton qnunlarının klassik mexanikada, Maksvel tənliklərinin klassik elekrodinamakida oynadığı rol qədər fundamental rol oynamşdır. Zamanın momentərindən birində funskiyanı bilməklə və ŞredingerŞrödinger tənliyini həll etməklə zamanın digər momentləri üçün də bu funkiyanı almaq mümkündür. Funkiyanın özü yalnız mikrohissəciklərin vəziyyətinin ehtimal paylanmasının təsvir edir. Dalğa mexanikasını yaratdıqdan az sonra ŞredingerŞrödinger bu mexanikanın Heyzenberq- Born-Yordan kvant mexanikasına ekvivalentliyini göstərmişdir. Bununla belə kvant nəzəriyyəsinin interpretasiyası kimi prinsipial məsələdə ŞredingerinŞrödingerin mövqeyi köhnəlmiş klassik anlayışları rədd edən Kopehnagen məktəbindən ayrılır. Sonralar Heyzenberq ŞredingerləŞrödingerlə faktiki olaraq yeni fizikanən əsasını qoyacaq müzakirələrini özünün „Hissə və tam" əsərində xatırlayır. Bu müzakirələr [[Nils Bor]] və [[Verner Heyzenberq]] tərəfindən müəyyən edilmiş kvant nəzəriyyəsi və onun fundamental prinsiplərinin daha dərindən dərk ediımsinə böyük töhfə vermişdir. ŞredingerŞrödinger kvant nəzəriyyiyəsinin natamamlığını başa düşür və sonralar Kopenhagen interpretasiyasının mahiyyətini "[[Şredingerin pişiyi|Şrödingerin pişiyi]]" kimi tanınan paradoksal forması ilə ifadə edir.

[[1933]]-cü ildə ŞredingerŞrödinger P. Dirakla birgə "atom nəzəriyyəsinin yeni formalarının kəşfinə görə" Nobel mükafatına layiq görülür. [[1927]]-ci ildə o, Berlin Universitetinə [[Maks Plank]]ın xələfi olaraq dəvət edilir. [[1933]]-cü ildə faşızmin gəlişi ilə ŞredingerŞrödinger Oksforda emiqrasiya etməli olur. [[1936]]-[[38]]-ci illrədə vətənində, Qratsda qısamüddət dərs dedikdən sonra yenidən emiqrasiya edir. [[1939]]-cu ildə İralndiyanın baş naziri İ. De Valerin dəvəti ilə Dublinə dəvət olunur və burada Ali Tədqiqatlar İnstitutunun əsasını qoyur. ŞredingerŞrödinger qravitasiya nəzəriyyəsi, mezon nəzəriyyəsi, termodinamika, Born-İnfreld qeyri-xətti elektrodinamikası ilə məşğul olur, sahənin vahid nəzəriyyəsini yatarmağa cəhd göstərir. ŞredingerŞrödinger nəinki böyük fizik-nəzəriyyəçi, eyni zamanda qeyri-adi istedadlı mütəfəkkir-filosof olmuşdur. O, altı dil bilir, antki və müasir filosofların əsələrinın əlyazmalarını sərbəst oxuyur, incəsənətlə maraqlanır və şer yazırdı. [[1944]]-cü ildə ŞredingerŞrödinger fizika və biologiyaya aid maraqlı əsərini – "Fizikin gözündə həyat nədir?" nəşr etdirir. [[1948]]-ci ildə London universitet-kollejində "Təbiət və yunanlar" adlı kitabının əsasını təşkil edəcək yunan fəlsəfəsinə dair mühazirələr oxuyur. Onu daimə varlıq və şüur ("Ruh və materiya", Kembric, 1958), elm və cəmiyyət (Prusiya Elmlər Akademiyasına məruzə "Ətraf mühir elmi şərtləndirilibmi?" 1932, "Elm və humanizm", Kembridc, 1952) arasındakı qarşılıqlı əlaqə məsələləri narahat edir və təbiətin səbəbiyyatı və qanunları problemini müzakirə edir (məcmuələr: "Elm nəzəriyyəi və insan" Nyu-York, 1957, "Təbiət qanunu nədir?", Münhen, 1962).