|
|saytı =
|vikianbar =
}}
|doğum yeri=Rusiya imperiyası, Şamaxı Quberniyası, Bakı qəzası, Əmircan kəndi}}
'''Murtuza Muxtarov''' ({{DVTY}}) — multi-milyonçu, neft sahibkarı, messenat.<ref name=":0">[http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl6.pdf Görkəmli azərbaycanlılar]</ref> Bakı real məktəbinin, [[Temirxan-Şura]]nın qadın gimnaziyasının hamisi; Dağlılar arasında savadın və texniki biliklərin yayılması cəmiyyətinin, həmçinin Peterburq müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin fəxri üzvü; Ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün 40 təqaüdün təsisçisi.
== '''PARLAQ HƏYATI'''Həyatı ==
Murtuza Muxtarov 1857-ci ildə Bakının Əmircan kəndində arabaçı ailəsində anadan olmuşdur.<ref name=":1" /> O, təkcə ibtidai mollaxanada təhsil almışdır. Uşaqlıqdan qardaşı Bala Əhmədlə birgə araba karvanı ilə müxtəlif yüklər, habelə [[Bakı]]dan Tiflisə xam neft daşıyırdı.<ref name=":0" />
== '''ƏMƏKƏmək FƏALİYYƏTİ'''fəaliyyəti ==
[[Hacı Zeynalabdin Tağıyev]], [[Şəmsi Əsədullayev]], [[Musa Nağıyev]]dən sonra milli Azərbəycan burjuaziyasının və neft sənayesinin görkəmli nümayəndəsi Murtuza Muxtarovdur. Muxtarovun adı daha çox Bakıda neft çıxarılma texnologiyasının inkişafı ilə bağlıdır. Ali texniki təhsili olmasa da, o dövrdə neft maqnatları içərisində neft yataqlarının sirrini və qazma işlərini onun kimi dərindən bilən ikinci bir sahibkar çətin ki tapılardı.<ref name=":1">[http://www.anl.az/down/meqale/525/2011/may/cm05.htm Təbiətin, memarlığın və insan qayğısının şah nümunəsi – Mərdəkan Dendrarisi]</ref>
Murtuza Muxtarov 1874-cü ildə arabasını sataraq Balaxanı, Zabrat kəndləri ətrafında salınan qazma kontorunda fəhləliyə başlayır. O, tezliklə buruq ustası olur. Hətta o, qazma baltasını təkmilləşdirir. Kontorun sahibi Markov adlı bir sahibkar idi. O, Murtuza Muxtarovdakı iradəni görüb ona mexaniki alət və cihazların sirrini öyrədir, qısa bir zamanda onu usta təyin edir. Bir müddətdən sonra sahibkar qocaldığından Zabratdakı qazma avadanlığını, emalatxanasını ona satıb Rusiyaya gedir.<ref name=":0" />
MurtuzaM. Muxtarov 1890-cı ildə öz kontorunu "''Muxtarov podratı''" adlandıraraq onu daha da genişləndirir. Qazma avadanlığını təkmilləşdirərək Abşeron YarımadasındaAbşeronda ilk dəfə olaraq 1100 metrlik quyu qazdırır. Çeçenistanın paytaxtı Qroznıda və Maykopda öz kontorunun filialını açır.<ref name=":0" />
Murtuza Muxtarov yarım mexanikləşdirilmiş "''Molt''" dəzgahında bir neçə dəyişiliklər edir. O zamanlardazaman bütün [[Əmircan]] əhalisi pul yığaraq ona kömək ediredirlər. Murtuz MuxtarovMurtuza gecə-gündüz çalışır, "Xilasetməxilasetmə ustası" kimi ad çıxarır. Mühəndislərə maaş verib öz savadını və texniki biliyini əsrin tələbinə uyğun artırır. EskizÇertyoj çəkib sex qurmağı öyrənir. Sənədləri imzalayanda, nadir hallarda, soyadınıfamilyasını bütöv yazardı, adətən qısaca olaraq üç hərfdən ibarət "Mux" imzasını atardı.
Neft milyonçusu 1917-ci ildə ilk dəfə taxtayonan dəzgah da ixtira etmişdir. Dəzgah, hal-hazırda, Sankt-Peterburuq şəhərindəki "''Dağ-Mədən mədən''" İnstitutunda saxlanılır. MurtuzaM. Muxtarov öz zavodunun buraxdığı dəzgah və avadanlığı xarici ölkələrə satırdı. Xaricdən, xüsusi ilə də Amerikadan çoxlu avadanlıq alırdı. İnqlabdan sonra da xaricdən Bakıya onun adına avadanlıq göndərilirdi.
Bundan əlavə, özünün xüsusi mədənləri də var idi. Elektrik qatarı ilə Bakıdan Buzovna kəndinəBuzovnaya gedərkən, [[Sabunçu]] qəsəbəsindəndan sonra birinci dayanacaq onun adı ilə "Muxtarovka" adlanır. Bu dayanacağın ətrafındaki bütün neft quyuları, vaxtı ilə, ona məxsus idi. XIX əsrin sonlarında Murtuza Muxtarov Rusiyada ilk dəfə olaraq Bibi-Heybətdə konstruktor bürosu olan neft avadanlıqları istehsal edən böyük bir zavod tikir, bu müəssisə həmin dövrdədövürdə ilk neft avadanlığı müəssiəsi sayılırdı.<ref name=":0" /> O, zavodun yaxınlığında fəhlə və qulluqçular üçün üçmərtəbəli yaşayış binaları tikdirir və bununla da, yeni-yeni işçi qüvvəsini ətrafına toplayaraq, həm də, əlavə gəlir mənbəyi yaradırdı. Bu zavodun məhsulları təkcə Rusiyaya deyil, xaricə də, hətta uzaq Amerikaya da ixrac edilirdi.
O da [[Bakı]]nın bir sıra milyonçuları kimi adi fəhlədən neft milyonçusu səviyyəsinə yüksəlmişdir. Uzun müddət malakeşlik etdikdən sonra araba ilə neft daşımış, xırda podratçılıqla məşğul olmuşdur. Qara qızıl fontanları nəhayət onun da üzünə gülərək, əlini milyonlara çatdırmışdır. Təkcə [[Bakı]]da yox, Maykop və Qroznı neft- mədən sahibləri ilə də müqavilə bağlıyıb quyu qazırdı; zavod və mədənlər, konstruktor büroları ilə texniki və işgüzar əlaqələri vardı, tez-tez Şimali [[Qafqaz]]a gedirdi.<ref name=":1" />
=== Xeyri̇yyəçi̇li̇k fəali̇yyəti̇ ===
=== XEYRİYYƏÇİLİK FƏALİYYƏTİ ===
MurtuzaM. Muxtarov bizə əzəmətli binalar miras qoyub getmişdir. [[Bakı]] şəhərində, onun ətraf kəndlərində, Rusiyanın şəhərlərində və [[Avropa]]nın bəzi ölkələrində hazıradək, hifz olunub qalmış bir çox binalar onun adı ilə bağlıdır. 1910-cu ildə [[Əmircan]] kəndində tikdirdiyi məscid binası indiyədək, öz memarlıq quruluşu və əzəməti ilə göz oxşayır. Memar [[Zivər bəy Əhmədbəyov]]un rəhbərliyi ilə tikilən bu məscid Azərbaycan memarlığının ən gözəl incilərindən biri kimi YUNESKO-nun qorunan tarixi abidələr siyahısına salınmışdır.<ref name=":1" /> 1913-cü ildə Şimali QRES-də və Şüvəlanda Mayak, Abşeronda 17 bina, Əmircan kəndində məktəb, Mərdəkanın "Pirhəsən" adlanan yerində Axund Mirzə ƏbuAbu Turabın qəbri üstündə günbəz, Vladiqafqaz şəhərində məscid;, Kislovodskda, Rusiyanın başqa şəhərlərində, Avropada, [[İtaliya]]nın Florensiya şəhərində mövcüd olan gözəl, yaraşıqlı binalar MurtuzaM. Muxtarovun sayəsindəpulu ilə tikilmişdir.<ref name=":0" />
Murtuza Muxtarov Bakı şəhərinin,Bakının demək olar ki, bütün xeyriyyə cəmiyyətlərində yaxından iştirak edir və maddi köməyini əsirgəmirdi.<ref name=":1" /> [[Qərbi Avropa]] mədəniyyətinin pərəstişkarı idi, cəmiyyətdə xürafata qarşı mübarizə aparırdı, bu məqsədlə Bakıda "Tərəqqi" qəzeti nəşr etdirirdi, məktəblər tikdirirdi. Xeyirxah və mehriban bir insan, ciddi sahibkar kimi tanınırdı.
=== İXTİRALARI VƏ KƏŞFLƏRİİxti̇ralari ===
Diplomsuz neft mühəndisi kimi şöhrət tapmış Murtuza Muxtarov Azərbaycanın neft sənayesi tarixinə özünün ixtirası ilə daxil olub. 1895-ci ildə dünyada ilk dəfə metal ştanqlarla zərbə qazıma dəzgahını quraşdırıb və bunun üçün dövlət patenti alıb. O, bu ixtirasına "''Bakı Qazımqazıma Sistemisistemi''" adı verib. Həmin dəzgahın əvvəlkilərdən üstünlüyü çox idi. Onun digər ixtirası da vardır. 1890-cı ildə yaratdığı "''Podrat qazma''" kontoru Bakının Balaxanı, Suraxanı, Ramana və Sabunçu neft rayonlarında neft quyularının qazılmasında böyük rol oynamışdır. Bu sahələrdəki quyuların əksəriyyəti onun "''Podrat qazma''" kontoru tərəfindən qazılmışdır.<ref name=":1" /> O, öz-özünə öyrədilən istedadlı ixtiraçı idi. İxtira etdiyi qazma aləti bütün dünyada "Muxtarov" adı ilə tanındı və bir çox ölkəyə ixrac edildi ("Murtuza Muxtarov" cəmiyyətindən sonra "Hammer", "Rapid", "Wotan" və "Robur" kimi böyük şirkətlər var idi). 1917-ci il inqilabından sonra da Murtuza Muxtarovun adına avadanlıqları olan konteynerlər var idi.
== '''AİLƏSİ'''Ailəsi ==
[[Fayl:Murtuza Mukhtarov.jpg|left|thumb|220px|Murtuza Muxtarov və həyat yoldaşı Liza xanım]]
Murtuza Muxtarovun ilk ailə həyatı çox faciəli olmuşdur. Onun ilk dəfə Qönçənaz adında bir xanım ilə evlənmiş və ondan 2 qız övladı dünyaya gəlmişdi. Murtuza Muxtarov səfərdə olarkən, uşaqlar xəstələnir, onlar vaxtında müalicə edilmədiyinə görə qızların hər ikisi xəstəlikdən tələf olurlar. Neft sahibkarı səfərdən qayıdanda gördüyü bu bədbəxt hadisəyə tab gətirə bilmir və Qönçənaz xanımı evdən qovur.
Murtuza Muxtarovun ölümündən sonra həyat yoldaşı Liza xanım bir müddət sarayın qonşuluğunda yerləşən evlərdən birinin zirzəmisində yaşayır. Qürbətə qaçmaq məqsədi ilə saxta olsa da, bir Türk paşasına ərə gedərək Türkiyəyə qaçır və zənn edir ki, xilas oldu. Amma onun məşəqqətli həyatı sonradan başlayır. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, Liza xanım 1950-ci illərdə [[Paris]]də vəfat edir, lakin onun məzarının yerləşdiyi yer barədə heç bir məlumat yoxdur. Çünki, Liza xanım qürbətə qaçdıqdan sonra yaxınları ilə əlaqə saxlamayıb, hətta məktub da yazmırmış<ref>[http://www.gender-az.org/index_az.shtml?id_doc=482 Liza xanım Tuqanova]</ref>.
== '''BAĞBağ EVİ'''evi ==
[[Fayl:Murtuza Muxtarovun bağ evi.gif|200px|thumbnail|Murtuza Muxtarovun Dendrologiya İnstitutunda yerləşən bağ evi]]
Muxtarov ikinci binanı isə Mərdəkanda yerləşən [[Dendrologiya İnstitutu]]ndakı bağ evini eyni "kotik" üslubunda "gəmi" formasında layihələndirmişdi. Divarların eni 1 metr, hündürlüyü isə 8 metrdən ibarərdir. Binaların eyvanı hər yandan gəmi kayutasını xatırladır. Sarayın qərb istiqamətində sağ tərəfdə yataq otağı, sol tərəfdə isə yemək otaqları mövcuddur. Şərq tərəfdə isə qulluqçuların yaşayışı üçün iki mərtəbəli bina ucaldılıb. Binada akustika və venesiya sistemi vardır.
Bağda su hovuzları ilə yanaşı 6 süni şəlalə inşa edilmişdir ki, buda bağın ümumi kompazisiyasında çox gözəl görünür. Dendrologiya İnstitunun tarixini əks etdirən inşası hələdə hansı əsrə aid olduğu məlum olmyan 4 ədəd yeraltı su kəhrizi təkcə bu bağ üçün deyil həmçinin respublikamız üçün tarixi abidə sayılır. Quyuların diametri 8–13 m, orta dərinliyi isə 36m, təşkil edir. Bu quyuların 3 keçid xətti var.
== Ölümü ==
== '''ŞƏRƏFLİ ŞƏHADƏT''' ==
[[Fayl:Murtuza Muxtarov 4.jpg|200px|thumbnail|Murtuza Muxtarov(Bakı 1916-cı il)]]
[[Azərbaycan]]ın məşhur neft milyonçularından biri olan Murtuza Muxtarovun ölümü də həyatı kimi faciəli və qəhrəmanlıqla sona yetmişdir. 1920-ci ildə XI Qızıl Ordu Bakı şəhərinəBakıya daxil olur.olduqda Aprelaprel ayının 15-də ordununOrdunun iki silahlısı "Murtuzabəyin M. Muxtarov küçəsi, 6". ünvandayaşadığı yerləşən "Səadət sarayı"-nda bəyin yaşadığısarayındakı evinevinin qapısını sındırıb zala daxil olaraqolurlar, onunonu təslim olmasını tələb edirlər. O, bolşeviklərin at iləatla evinə daxil olmasını özünə təhqir hesab edir. MurtuzaBuna Muxtarovdözməyib bu[[tüfəng]]i ədəbsizliyəgötürüb göz yummayaraq tüfəngi götürür: bir1 gülləni Anasov adlı bir bolşevikə vurub öldürür;., ikinci2-ci gülləni isə özünə vurur.<ref Onuname=":0" öz/> doğulubOnu boya-başa çatdığı doğma Əmircan kəndindəƏmircanda tikdirdiyi məscidin həyətində dəfn edirlər. Evin xidmətçiləri bu dəyərli mərhumun həyat yoldaşı olan Liza xanımı isə ölüm təhlükəsindən qorumaq üçün müvəqqəti olaraqqulluqçular zirzəmidə gizlədirlər. Sonralar Liza xanım Türkiyənin İstanbul şəhərinəTürkiyəyə-İstanbula, oradanordanda isə Almaniyanın paytaxtı Berlin şəhərinəBerlinə köçür və ömrünün axırına kimi, yəni 1971-ci ilə qədər orada yaşayır.
== Həmçinin bax ==
| 