|
Saz təzənə (mizrab) ilə çalınan simli çalğı alətidir. O, ulu ozan sənətinin davamçısı olan aşıq və saz-söz sənətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.
{{Musiqi aləti
| Adı = Saz
| Şəkil = Baglama turc manche long.jpg
| Şəklin ölçüsü =
| Şəklin izahı = Saz aləti
| Diapazon =
| Mənşə ölkəsi = {{AZE}}
| İfaçılar = [[Ədalət Nəsibov]], [[Aşıq Ələsgər]], [[Aşıq Alı]], [[Adıgözəl Veysəlli]], [[Sarı Aşıq]], [[Aşıq Əsəd]]
}}
{{Şəkillər albomu
| alt yazı =
| align = left
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =Azərbaycan xalq simli çalğı aləti saz
| şəkil5 =Aserbaidschanische Volksinstrument Saz.JPG
| miqyas5 = 240
| izah5 =
}}
'''Saz''' – təzənə (mizrab) ilə çalınan [[Simli musiqi alətləri|simli çalğı aləti]]. O, ulu [[Ozan (aşıq)|ozan]] sənətinin davamçısı olan aşıq və saz-söz sənətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Saz eyni zamanda türk dünyasının, türk mənəviyyatının rəmzlərindən biridir. Sinkretik, yəni özündə çalğı, oxuma, şeir demə, söz və dastan ifaçılığı, aktyorluq və rəqs (plastika) sənətlərini birləşdirən saz-söz sənəti, muğam sənəti ilə yanaşı, Azərbaycan milli mədəniyyətinin ən əski qatları ilə bağlıdır.
Saz eyni zamanda türk dünyasının, türk mənəviyyatının rəmzlərindən biridir. Sinkretik, yəni özündə çalğı, oxuma, şer demə, söz və dastan ifaçılığı, aktyorluq və rəqs (plastika) sənətlərini birləşdirən saz-söz sənəti, muğam sənəti ilə yanaşı, Azərbaycan milli mədəniyyətinin ən əski qatları ilə bağlıdır. Qədim türkdilli xalqlarda şaman, qam, oyun, baxşı, yanşaq, varsaq və nəhayət, ozan kimi tanınan sənətkarlar bugünkü aşığın əcdadları sayılırlar. Ozan sənəti yüzilliklər və minilliklər boyu böyük təkamül yolu keçərək aşıq sənətinə çevrildiyi kimi, qopuz da ona oxşar təkamül yolu keçərək saz aləti şəklini almışdır.
== Söz açımı ==
"Saz" sözü [[Fars dili|farsca]] iki anlama gəlir: ساز 1. düzən, makina, 2. çalğı, musiqi aləti < Fa sāχtan, sāz- ساختن, ساز etmək, yapmaq, qayırmaq → saxta<ref>[http://nisanyansozluk.com/?k=saz Sevan Nişanyan — Sözlerin soyağacı. Çağdaş Türkçenin etimoloji sözlüğü.]</ref>
Orta Çağlarda "saz" sözünü ümumiyyətlə "musiqi aləti" mənasında istifadə edirdilər. Sözün bu anlamı indiyədək Türkiyə türkcəsində qalıb<ref>[http://irs-az.com/new/pdf/201110/1318323205842999656.pdf Саадет Абдуллаева, доктор искусствоведения, профессор. Саз — неотъемлемый инструмент азербайджанских ашугов. Журнал İRS, № 3 (51), 2011.]</ref>
Saz artıq Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) indiki şəklini almışdı. [[Şah İsmayıl Xətai]]<nowiki/>nin könül oxşayan qoşmalarının birində saz belə tərənnüm edilir:
== Tarixçə ==
Qədim türkdilli xalqlarda şaman, qam, oyun, baxşı, yanşaq, varsaq və nəhayət, ozan kimi tanınan sənətkarlar bugünkü aşığın əcdadları sayılırlar. Ozan sənəti yüzilliklər və minilliklər boyu böyük təkamül yolu keçərək aşıq sənətinə çevrildiyi kimi, qopuz da ona oxşar təkamül yolu keçərək saz aləti şəklini almışdır.
Bu gün ələ almaz oldum mən sazım<br />
Saz artıq Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) indiki şəklini almışdı. [[Şah İsmayıl Xətai]] nin könül oxşayan qoşmalarının birində saz belə tərənnüm edilir:
Ərşə dirək-dirək çıxar mənim avazım. <br />
Dörd iş vardır hər qarındaşa lazım: <br />
Bir elm, bir kəlam, bir nəfəs, bir saz. <br />
Azərbaycan sazı türkdilli xalqlar arasında yayılmış saz və ona oxşar alətlərdən çalğı texnikası, səsyayımı (akustikası) baxımından danılmaz üstünlükləri ilə seçilir. Sazın çanağı tut ağacının seçmə növlərindən, qolu isə qoz ağacından hazırlanır. Çanağın gövdəsi bir-birinə bərkidilmiş tək sayda (adətən 9) taxta "qabırğa"lardan yığılır. Bu "qabırğa"lar qol ilə çanağı birləşdirən "küp" adlı kiçik hissənin üzərində yığılır və sonra qol əlavə edilir. Çanağın üstü nazik taxta üzlüklə örtülür və qoluna 16-17 pərdə bağlanılır. Azərbaycanda ölçüləri ilə fərqlənən tavar sazın, yaxud ana sazın 9, bəzən 8 simi, ondan bir qədər yığcam orta, yaxud qoltuq sazın 6, bəzən 7 simi, kiçik cürə sazın isə 4-6 simi vardır. Bir vaxtlar simlər yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanıb, gümüş suyuna salınarmış. Onlar heç zaman paslanmaz və çox az halda qırılarmış. Xalq çalğı alətləri orkestrində sazdan, adətən, qoltuq və ya cürə sazdan solo alət kimi istifadə olunur.
<poem>
Bu gün ələ almaz oldum mən sazım,
Ərşə dirək-dirək çıxar mənim avazım.
Dörd iş vardır hər qarındaşa lazım:
Bir elm, bir kəlam, bir nəfəs, bir saz.
</poem>
Saz, əsasən, gilas ağacının qabığından hazırlanmış təzanə ilə səsləndirilir. Çox hallarda alətin qolu və çanağın yan tərəfləri təbii sədəflə bəzədilir. Əsas saz hesab edilən tavar sazın ümumi uzunluğu 1,200 mm, çanağının dərinliyi 200 mm olur.
Tarixi faktlardan belə qənaətə gəlmək olar ki, '''''XII-XIII yüzilliklərdə ozan qopuzunun çoğurla, XV–XVI yüzilliklərdə isə çoğurun sazla əvəzlənməsi mərhələləri olmuşdur''''':
Onun diapazonu birinci oktavanın "do" səsindən ikinci oktavanın "sol" səsinə qədərdir.
* '''[[Qopuz]]''' ən qədim simli çalğı alətlərindən biridir. Onun yaranma tarixi eramızdan çox-çox əvvəllərə aid edilir. Qopuzun iki növü daha geniş istifadə olunmuşdur:
:* '''''ikisimli qıl qopuz''''' (və ya ikilıq) kamanla çalınırdı, Orta Asiya xalqları arasında, xüsusilə Qazaxıstanda geniş yayılmış və hazırda istifadə edilməkdədir.
:* '''''üçsimli qolça qopuz''''' çağdaş sazın sələfi sayılır.<ref>[http://atlas.musigi-dunya.az/az/qopuz.html Azərbaycan ənənəvi musiqi atlası — Qopuz]</ref>
* '''[[Çoğur]]'''. Əli Rza Yalçının "Cənubda türkmən çağları" əsərində çoğurun 9 teli, 15 pərdəsi və gözəl səs tembri olmasından söz açılır.Ancaq çoğurun başqa növləri Qafqazda, eləcə də İraq türkmanları arasında dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin fondunda saxlanılan XIX əsrə aid çoğur musiqi aləti üç qoşa simdən və 22 pərdədən ibarətdir. Alətin çanağı tut ağacından yığma üsulu ilə hazırlanır. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin fondunda saxlanılan XIX əsrə aid çoğur musiqi aləti üç qoşa simdən və 22 pərdədən ibarətdir. Alətin çanağı tut ağacından yığma üsulu ilə hazırlanır.<ref>[http://atlas.musigi-dunya.az/az/choghur.html Azərbaycan ənənəvi musiqi atlası — Çoğur]</ref>
[[Qopuz]]un diapazonu böyük oktavanın "si" səsindən birinci oktavanın "lya" səsinə kimidir. [[Çoğur]]un səs düzümü kiçik oktavanın "do" səsindən ikinci oktavanın "sol" səsinə kimidir. Sazın diapazonu birinci oktavanın "do" səsindən ikinci oktavanın "sol" səsinə qədərdir.<ref>[http://atlas.musigi-dunya.az/az/saz.html Azərbaycan ənənəvi musiqisi atlası — Saz]</ref>
== Saz başqa xalqlarda ==
Türkiyə türkləri saza "bağlama", farslar — "[[çoğur]]", ləzgilər "çunğur", yunanlar isə "buzuki" deyirlər. Türkiyə bağlaması yedditelli sazdır, [[çoğur]]<nowiki/>un qolu sazınkından daha qısa olur. "Buzuki" sözü [[yunan dili]]nə [[Türk dili|türkcə]]<nowiki/>dən gəlib, "bozuk bağlama" ifadəsindən əmələ gəlib. [[Buzuki]]nin 3–4 cüt telləri olur, gitara və sazın qarışığıdır.
== Növləri ==
Azərbaycan sazı türkdilli xalqlar arasında yayılmış saz və ona oxşar alətlərdən çalğı texnikası, səsyayımı (akustikası) baxımından danılmaz üstünlükləri ilə seçilir.
Sazlar ölçülərinə, pərdələrin və simlərin sayına görə üç yerə bölünür:
* '''Cürə saz''': 4–6 simi olur, ölçülərinə görə ən kiçik sazdır
* '''Qoltuq saz''': 6–7 simi olur, ölçülərinə görə orta sazdır
* '''Ana saz''': 8–9 simi olur, , ölçülərinə görə ən iri sazdır
:* '''Tavar saz''' (meydan sazı)<ref>[http://saz.musigi-dunya.az/1.html Musiqi və incəsənət məktəblərinin saz ixtisası üçün dərslik — Saz aləti ilə tanışlıq]</ref>
Xalq çalğı alətləri orkestrində sazdan adətən qoltuq və ya cürə sazdan solo alət kimi istifadə olunur.
'''Elektrosaz (elektrobağlama)''' — 1960´ların sonuna doğru, bağlamanın səsini daha çox duyurmaq ve [[Anadolu roku]] musiqisində kullanmaq üçün [[Erkin Koray]] və [[Orxan Gəncəbay]] tərəfindən istifadə olunmağa başlandı. Sazın quruluşu qorunaraq içinə elektrogitara maqnitləri yerləştirildi.<ref>{{Cite web |title=Müzik aletleri |url=http://www.dutar.com.tr/elektro.htm |access-date=2013-04-28 |archive-date=2015-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150624175414/http://www.dutar.com.tr/elektro.htm |url-status=dead }}</ref>
== Quruluşu ==
Saz aləti əsas üç hissədən ibarətdir:
* Kəllə
* Qol
* Çanaq
Sazın '''''çanağı''''' tut ağacının seçmə növlərinin oduncağını ovmaqla, '''''qolu''''' isə qoz ağacından hazırlanır. Saz, əsasən, gilas ya gilənar ağacının qabığından hazırlanmış təzənə (mizrab) ilə səsləndirilir<ref>[http://mugam.musigi-dunya.az/t/tezane.html Muğam Ensiklopediyası — Təzənə]</ref>. Çox hallarda alətin qolu və çanağın yan tərəfləri təbii sədəflə bəzədilir. Əsas saz hesab edilən tavar sazın ümumi uzunluğu 1,200 mm, çanağının dərinliyi 200 mm olur.
'''Çanaq''' bütöv üç hissədən və '''''qabırğa''''' adlanan doqquz yan və arxa hissədən ibarətdir. Bu "qabırğa"lar qol ilə çanağı birləşdirən "küp" adlı kiçik hissənin üzərində yığılır və sonra qol əlavə edilir. Çanağın üstü nazik taxta üzlüklə örtülür və qoluna 16–17 pərdə bağlanılır. Bir vaxtlar simlər yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanıb, gümüş suyuna salınarmış. Onlar heç zaman paslanmaz və çox az halda qırılarmış. Çanağın üz hissəsi '''''sinə''''' adlanır. Sinə üzərində üç dəlik yerləşir. Bu dəliklər səsləri gücləndirmək məqsədi daşıyr və rezonator rolunu oynayır. Sazın qol hissəsi çanaq hissəyə '''''beçə''''' hissə vasitəsilə birləşir.
Sazın '''qolunun''' kəllə hissəsinin üzərində 8–9 '''''aşıx''''' (– simli musiqi alətlərin kəlləsində simlərin sarıldığı zivana (balaca paya, qulaq<ref>[http://lugat.musigi-dunya.az/az/data.pl?id=698&lang=az Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti — Aşıx.]</ref>) vardır. Kəllə ilə qolun arasında '''''kiçik xərək''''' (qol xərəyi), çanağın üzərində, "sinə"nin üstündə '''''böyük xərək''''' yerləşir. Çanağın üzərində, sinənin alt tərəfində isə '''''alt xərək''''' yerləşir. Alt xərəyi aşıqlar '''''daraq''''' da adlandırırlar.
Qolun üzərində müəyyən məsafədə yerləşən, bir-birinə bərabər olmayan, 18–26 sayda '''''pərdə''''' yerləşir. Pərdələr keçmiş zamanlarda bağırsaqlardan, hal-hazırda isə kapron iplikdən düzəldilir. Pərdələrin ənənəvi adları<ref>[http://saz.musigi-dunya.az/10.html Saz məktəbi — Sazın qolunda pərdələrin ənənəvi adları]</ref>:
{| class="wikitable"
|-
! Pərdənin adı !! Oktava
|-
| O – boş və ya acıq sim (alt sim) || (Do1)
|-
| I pərdə — yarım pərdə (xaric pərdə) || (Re bemol 1)
|-
| II pərdə — Baş pərdə (baş divani, baş müxəmməs pərdəsi) || (Re 1)
|-
| III pərdə – Gül pərdə (re diyezdən yuxarı, mi bemoldan aşağı səslənir) || (Re 1)
|-
| IV pərdə – orta pərdə (təcnis, urfani pərdəsi) || (Mi bemol 1)
|-
| V pərdə – Misri pərdəsi (yarım pərdə) || (Mi 1)
|-
| VI pərdə – Şah pərdə || (Fa 1)
|-
| VII pərdə – yarım pərdə || (Sol bemol 1)
|-
| VIII pərdə – divani pərdəsi (cuxuru pərdə) || (Sol 1)
|-
| IX pərdə – Coban bayatı pərdəsi || (Lya bemol 1)
|-
| X pərdə — Bəhməni pərdəsi (yarım pərdə) || (Lya 1)
|-
| XI pərdə – Koroğlu pərdəsi || (Si bemol 1)
|-
| XII pərdə – yarım pərdə || (Sİ 1)
|-
| XIII pərdə – becə pərdə || (Do 2)
|-
| XIV pərdə – yarım pərdə || (Re bemol 2)
|-
| XV pərdə – baş pərdənin zili || (Re 2)
|-
| XVI pərdə – orta pərdənin zili || (Mi bemol 2)
|-
| XVII pərdə – sinənin yarım pərdəsi || (Mi 2)
|-
| XVIII pərdə – sinənin şah pərdəsi || (Fa 2)
|-
| XIX pərdə – sinənin yarım pərdəsi || (Sol bemol 2)
|-
| XX pərdə – axırıncı pərdə (son pərdə) || (Sol 2)
|}
Sazın qol və sinəsi üzərində aşıqlardan başlayaraq alt xərəyə (darağa) qədər səkkiz və yaxud doqquz sim (tel) yerləşir. Aşıqların vəzifəsi simlərin kökünü eyni səs yüksəkliyində saxlamaqdan ibarətdir.
Əksər hallarda Azərbaycan aşıqları səkkiz və yaxud doqquz simli sazdan istifadə edirlər. Simlər çanaq üzərində vəziyyətinə görə üç qrupa bölünür:
* '''Alt simlər''': saz havalarının melodiyası bu simlərdə çalındığı üçün onlara "Barmaq simlər" və yaxud "Zil simlər" deyilir. Bu simlərin kökü dəyişməzdir.
* '''Orta simlər''': müvafiq aşıq havasına uyğun olaraq bu simlərdə kök, yəni səs yüksəkliyi dəyişir. Buna görə də bu simlərə "Köklənən simlər" və yaxud "Bəm simlər" deyirlir.
* '''Üst simlər''': Bu simlərin kökləri yəni səs yüksəkliyi dəyişməz qalır. Səslənmə funksiyasına görə bu simlərə "Dəm simlər" deyilir.<ref>[http://saz.musigi-dunya.az/4.html Saz məktəbi — Sazda simlərin adları]</ref>
== İfa tərzi ==
Türk xalqlarının sazları bir birindən ciddi fərqlənmir. Əsas fərq ifa tərzindədir: barmaq ya təzənə (mizrab) ilə. İranın Türkmənistana yaxın bölgələrində sazı, dutar kimi, barmaqla çalırlar. Digər bölgələrdə — təzənə ilə.<ref>{{Cite web |title=Профессор Музыкальной Академии Сеадет Абдуллаева — Мелодия из глубины веков. |url=http://myazerbaijan.org/index.php?p=history%2F12 |access-date=2021-12-31 |archive-date=2016-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311165618/http://myazerbaijan.org/index.php?p=history%2F12 |url-status=dead }}</ref> Türkiyə türkcəsində sazın barmaqla çalmaq texnikasına "şelpe" yaxud "dövme" deyirlər.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=iJv9eZJjBgY Erkan Gültekin, Musa Kurt — Sazın şelpe çalma texnikasından örnək]</ref>
== Aşıq melodiyaları əsasında klassik musiqi əsərləri ==
* [[Üzeyir Hacıbəyov]] — [http://www.youtube.com/watch?v=-HLde3n1rdg skripka, violonçel və fortepiano üçün "Aşıqsayağı"] (1931)
* [[Üzeyir Hacıbəyov]] — [[Koroğlu (opera)]]
* [[Fikrət Əmirov]] — [http://www.youtube.com/watch?v=JMSaJWyKo3M fleyta (qoboy yaxud klarnet) ilə fortepiano üçün "Aşıqsayağı"]
* [[Aqşin Əlizadə]] — kamera orkestr və [http://www.youtube.com/watch?v=bqwYVIeaMqY V simfoniya] üçün "Aşıqsayağı" əsəri
* [[Cahangir Cahangirov]] — "Aşıq Alı" kantatası
* [[Qara Qarayev]] — "Aşıqsayağı" simfonik transkripsiyası (1964)
* [[Rəşid Əfəndiyev]] — aşıq melodiyaları əsasında saz, fortepiano və zərb alətləri üçün "Pyeslər"
* [[Rəşid Şəfəq]] — saz, solist və uşaq xoru üçün "Aşıq Alı baba" mahnıları
* [[Aydın Əzimov]] — saz, tar və ud üçün "Ozanların səsi" vokal çarxlar
* [[Sevda İbrahimova]] — "Şəhidlər" kantatası
* [[Elnarə Dadaşova]] — saz və xor üçün "Mərdliyinizə eşq olsun" himni<ref>[http://irs-az.com/new/pdf/201110/1318323205842999656.pdf Саадет Абдуллаева, доктор искусствоведения, профессор. Саз — неотъемлемый инструмент азербайджанских ашугов. Журнал İRS, № 3 (51), 2011.]</ref>.
== Filmoqrafiya ==
# [[Aşıq Ələsgər (film, 1972)]]
# [[Abbas və Gülgəz. Birinci gecə (film, 2000)]]
# [[Dədə Şəmşir (film, 2002)]]
# [[Aşıq Pənah (film, 2007)]]
# [[Saz haqqı (film, 2007)]]
# [[Tanrı payım, telli sazım (film, 2007)]]
# [[Ustad nəfəsi. Aşıq İsfəndiyar (film, 2007)]]
# [[El yolunda. Aşıq Şakir (film, 2008)]]
# [[Nəyim varsa sazımdadır (film, 2008)]]
== Həmçinin bax ==
* [[Səntur]]
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Xarici keçidlər ==
* [http://saz.musigi-dunya.az/v_derslik.html Saz məktəbi — Mübariz Əliyevin təqdimatında videodərslər]
* [http://www.youtube.com/watch?v=O8LWz14ssRo Saz haqqı (film, 2007)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=FgUU9qgb3QI Türkiyə saz dərsləri]
== Həmçinin bax ==
* [[Aşıq]]
* [[Qopuz]]
* [[Çoğur]]
* [[Buzuki]]
* [[Simli musiqi alətləri]]
{{Azərbaycan xalq çalğı alətləri}}
[[Kateqoriya:Simli musiqi alətləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan musiqi alətləri]]
| 