Xəmsə: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
E.Imanoff (müzakirə | töhfələr)
Sətir 1:
{{Digər məna|Xəmsə (dəqiqləşdirmə)}}[[ŞəkilFayl:Nizami Rug Crop.jpg|thumb|Nizami Gəncəvi]]
 
'''Xəmsə və ya Beşlik''' – "''Pənc gənc''" ümümi adı ilə fars dilindən tərcümə olunan Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki Nizami Gəncəvinin (1141-12091141–1209) beş əsas əsəri.
 
[[Nizami Gəncəvi]] öz ölməz beş poeması ("[[Sirlər xəzinəsi (poema)|Sirlər xəzinəsi]]", "[[Xosrov və Şirin]]", "[[Leyli və Məcnun]]", "[[Yeddi gözəl]]", "[[İsgəndərnamə]]") ilə dünya ədəbiyyatında tamamilə yeni bir səhifə açdı. Nizaminin beş poeması sonralar "Xəmsə" ({{Dil-ar|خمسة }}, {{Dil-he|חמסה}} [[xəmsə həmayili]]) "Beşlik" adı altında birləşdirilmiş və bu adla da Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ədəbiyyatlarında məşhur olmuşdur. Nizami məktəbinin bir çox ardıcılları ölməz ustad kimi "Xəmsə" yaratmağa çalışmış, ancaq baz şairə nəsib olmuşdur.
 
== Ümumi məlumat ==
[[Nizami Gəncəvi]] nin "Xəmsə"si [[Avstriya Milli Kitabxanası]]nın "Azərbaycan əlyazmaları" sərgisində nümayiş etdirilir. Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin beş poemadan ibarət "Xəmsə"sinin əlyazması xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün [[Heydər Əliyev]]in himayəsi ilə bərpa prosesinə başlanılıb. Bu qiymətli əsərin bərpa prosesi 2002-ci ildə başlanıb. Bərpa olunmuş əlyazmanın CD variantı artıq Azərbaycanın Mədəniyyət Nazirliyinə göndərilib.
 
[[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutu]]nun ən dəyərli sənət incilərindən biri də adətən Nizami adlandırılan 12-ci əsr Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi tərəfindən yazılmış şeirlər toplusu olan "Xəmsə"nin tam əlyazmasıdır. Əlyazmanın üzü 1636-cı ildə Dust Məhəmməd ibn Dərviş Məhəmməd Dərəxtiçi tərəfindən köçürülmüşdür. Əlyazma ona görə yeganədir ki, Dust Məhəmməd əlyazma ilə öz işini qurtardıqdan sonra əldə etmək mümkün olan ən qədim "Xəmsə"ni aldı və özünün üzünü köçürdüyü əlyazmada qeydlər etdi. Mətn 15-ci əsrdə yayılmış yazı üslubu olan nəstəliq xətti ilə yazılıb.
Sətir 14:
Nizaminin "Xəmsə"sinə çəkilmiş ən ilkin miniatürlər 15-ci əsrə təsadüf edir. Nizaminin hekayələri Şiraz və Heratdan olan rəssamlar tərəfindən bəzədilmişdir. 16-cı əsrdə Azərbaycanlı miniatürçülər Təbriz miniatür məktəbinin əsasını qoydular. Bu rəssamların sırasında [[Sultan Məhəmməd Təbrizi]], [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas]], [[Mirzə Əli]], [[Müzəffər Əli]] və [[Mir Seyid Əli]] var idi.
 
== "Sirlər xəzinəsi" ==
==“Sirlər xəzinəsi”==
 
{{Əsas|Sirlər xəzinəsi}}
 
Məhsan Al-Asrarın “Sirlər"Sirlər xəzinəsi”xəzinəsi" poeması 1163-ci ildə yazılıb, lakin bəzi tədqiqatçılar onu 1176-ci ilə aid edirlər. 2.250 beytdən ibarət olan etik-fəlsəfə poema Ərzincan hökmdarı Fəxr əd-Din Bəhrəmşaha həsr olunub. Poema məhrəm, hikmətli və ilahiyyat  mövzularını açıraq sufi ənənələri istiqamətində yazılıb, və beləliklə, sonradan həmin janrda yazan şairlərə nümunə olub.
 
Poema iyirmi fəslə bölünüb, hər biri ayrıca əsər olaraq, dini və elmi mövzulara həsr olunub. Hər fəsil onun təxəllüsü daxilində şairin özünə apostrofa ilə (müraciətlə) bitir. Şeirlərinin məzmunu hər fəslin başlığında göstərilib və  tipik homiletik üslubunda yazılıb. Mənəvi və əməli sualları müzakirə edən həkayələr hökmdarların ədalətini, riyakarlığın istisnasını təbliğ edir və bu dünyanın faniliyindən və ölümdən sonra həyata hazırlaşmaq ehtiyacından xəbərdarlıq edir. Nizami ideal həyat tərzi təbliğ edir, əsas diqqəti isə Allahın yaratdıqları arasında ən ali sosial mövqedə olan insanın diqqətini öz oxucularına yönəldir, həmçinin yazır ki, insan öz qisməti haqqında fikirləşməlidir. Bir neçə fəsildə Nizami hökmdarların vəzifələrinə müraciət edir, lakin ümumilikdə o, əzəmətli  himayədarından çox bəşəriyyətə xitab edir.
 
Nizami üçün söz – təkçə şairin sözü yox, həmdə sufi ənənələrinə uyğun olaraq peyğəmbərin sözüdür, çünki sufi üçün poeziya - peygəmbərin dini ibadəti deməkdir:
 
“Sirlər"Sirlər xəzinəsi”xəzinəsi"-nin əsas hissəsi iyirmi “Söhbətdən”"Söhbətdən" ibarətdir.  Birinci Söhbət – dünyanın və insanın yaradılması barədədir. Dünya yaradılmasının əsasına Nizaminin fikri ilə  sevgi səbəb olub.
 
İkinci Söhbət - “Şaha"Şaha ədalət və insaflı olmağa dair”dair". Nizami ədalətə və qayğıya çağıraraq, zülmə və  zorakılığa görə cəza barədə xəbərdar edir. Üçüncü Söhbət– Dünya hadisələrinə dair; dördüncü – Rəiyyətin haqqının padşah tərəfindən qorumasına dair; beşinci-  qocalıqdan; altıncı – varlığın etibarı  haqqında; yeddinci –insanlıq mərtəbəsinin bütün xilqətlərdən üstünlüyü v.s.  Söhbət mövzuları ibrətamiz hekayələrlə tamamlanır
 
Yüksək ritorik üslubda yazılmış “Sirlər"Sirlər xəzinəsi”xəzinəsi" poeması romantik və epik poema deyil, onun məqsədi – sarayın kübar ədəbiyyatının məhdudiyyətini adlamaqdır. Bununla Nizami Sarayda fars poeziyasında başlatdığı istiqaməti davam etdirir, və həmin istiqamətdən bir çox fars şairlər, həmçinin Attar istifadə etmişdir.
 
== “Xosrov və Şirin”==
 
==  "Xosrov və Şirin" ==
{{Əsas|Xosrov və Şirin}}
 
Həyat yoldaşının ölümü və Gorganinin “Viz"VizRamin” Ramin" poemasının təsirin altında Nizami ilk şah əsəri olan “Xosrov"XosrovŞirin”Şirin" poemasını yazmışdır.  17 il ərzində 1175-11761175–1176 qəməri il arası yazılmış  “Xosrov"XosrovŞirin”Şirin" poeması nəinki Nizami, həmçinin bütün fars poeziyası üçün dönüş nöqtəsinə çevrilmişdir. Üstəlik bu əsər fars ədəbiyyatında  struktur və bədii  birliyə çatan poemaların arasında ən birincisi oldu.
 
Poema səlcuk şahı Sultan II Toğrula, Atabəy Məhəmməd ibn Eldigiz Cahan Pəhlivana və onun qardaşı Qızıl Arsalana həsr olunmuşdur. Tarvatyan nəşrində (Tehran, 1987-19881987–1988) poema 100 fəslə bölünən 6150 beytdən ibarətdir. Poema,  bir birilə bağlanmış müxtəlif  janrlardan ibarət mürəkkəb struktura malikdir
 
Faktiki olaraq bu sufi yaradıcılığıdır və allegorik olaraq ruhun Allaha dogru can atmasını təsvir edir; lakin hisslər elə canlı təsvir edilib ki, naşı  oxucu allegpriyaya diqqət yetirmir və poemanı romantik  məhəbbət poeması kimi qəbul edir:
 
<center><poem>''"Eşqin qulu ol ki, doğru yol budur'',
Sətir 45 ⟶ 43:
''Dirilik sarmazdı böyük cahanı".''</poem></center>
 
Xosrov və Şirin hekayəsi fars mənşəyə malikdir və Firdovsinin epik-tarixi “Şahnamə”"Şahnamə" poemasından götürülüb. Onun əsasında gerçək tarix vardır və  qəhrəmanlar həqiqətən mövcud olmuş tarixi şəxsiyyətlərdir
 
Nizami Gəncəvinin “Xosrov"XosrovŞirin”Şirin" poemasını Əlişir Nəvainin “Fərhad"FərhadŞirin”Şirin" poemasi ilə səhv salmaq olmaz.
 
=== Süjetin təsviri ===
Çoxlu hadisələri təsvir edən mürəkəb süjet xəttini qısaca  aşağıdakı kimi vermək olar: qəhrəman –sonradan İran şahı Xosrov II Perviz olmuş, sasanilərin padşahı Xosrov, (590-628590–628), xristian Arranın ( Albaniyanın) qüdrətli vəliəhdi Şəmirin qardaşı qızı digər adı isə Mehin Banu olan Bərdə şahzadəsi gözəl Şirini sevir. Şirin də Xosrovu sevir, lakin  siyasət xatirinə Xosrovu bizans şəhzadəsi ilə evlənməyə məcbur edirlər, Şirin isə bəkarətini saxlayaraq, kəbinsiz yaxınlığı rədd edir. Qısqanc Xosrov memara Fərhad Şirinin oldüyünü bildirir, buna görə də Ferhad özünü öldürür. Beləliklə, biz günaha batmış ruhu görürük, və bu günahlar ona Allahla qovuşmağa imkan vermir.  Yalnız ən axırda Xosrov dünyəvi bihudəliyini rədd edir və Şirinə qovuşur; lakin o, öz xəyanətkar oğlunun əli ilə qətlə yetirilir; Şirin isə qatilin əlinə düşməmək üçün Xosrovun meyidi üzərində özünü xəncərlə öldürür.
 
 “Xosrov"XosrovŞirin”Şirin" 1180-ci ildə yazılıb.  Sasani padşahı Pərvizin Bərdə şəhzadəsi Şirinə olan məhəbbəti allegorik olaraq insanın ruhunun Allaha doğru yüksəlməsini ifadə edir; lakin bu poema (həmçinin sonrakı) insan xarakterlərini elə canlı və ehtirasla təsvir edir ki, naşı oxucu  hətta allegoriya haqqında heç fikirləşmir də.
Çoxlu hadisələri təsvir edən mürəkəb süjet xəttini qısaca  aşağıdakı kimi vermək olar: qəhrəman –sonradan İran şahı Xosrov II Perviz olmuş, sasanilərin padşahı Xosrov, (590-628), xristian Arranın ( Albaniyanın) qüdrətli vəliəhdi Şəmirin qardaşı qızı digər adı isə Mehin Banu olan Bərdə şahzadəsi gözəl Şirini sevir. Şirin də Xosrovu sevir, lakin  siyasət xatirinə Xosrovu bizans şəhzadəsi ilə evlənməyə məcbur edirlər, Şirin isə bəkarətini saxlayaraq, kəbinsiz yaxınlığı rədd edir. Qısqanc Xosrov memara Fərhad Şirinin oldüyünü bildirir, buna görə də Ferhad özünü öldürür. Beləliklə, biz günaha batmış ruhu görürük, və bu günahlar ona Allahla qovuşmağa imkan vermir.  Yalnız ən axırda Xosrov dünyəvi bihudəliyini rədd edir və Şirinə qovuşur; lakin o, öz xəyanətkar oğlunun əli ilə qətlə yetirilir; Şirin isə qatilin əlinə düşməmək üçün Xosrovun meyidi üzərində özünü xəncərlə öldürür.
 
 “Xosrov və Şirin” 1180-ci ildə yazılıb.  Sasani padşahı Pərvizin Bərdə şəhzadəsi Şirinə olan məhəbbəti allegorik olaraq insanın ruhunun Allaha doğru yüksəlməsini ifadə edir; lakin bu poema (həmçinin sonrakı) insan xarakterlərini elə canlı və ehtirasla təsvir edir ki, naşı oxucu  hətta allegoriya haqqında heç fikirləşmir də.
 
== “Leyli və Məcnun”==
 
==  "Leyli və Məcnun" ==
{{Əsas|Leyli və Məcnun}}
 
“Leyli"LeyliMəcnun”Məcnun" poeması 1188-ci ildə yazılıb.  Onun əsasında qədim ərəb əfsanəsi “Leyli"LeyliMəcnun” Məcnun" - “Məcnun”"Məcnun" adı verilmiş  Qeys adlı gəncin, gözəl Leyliyə nakam məhhəbəti dayanır. 1192-ci ildə poema Əbu əl-Müzəffər Şirvanşah Axsitana həsr olunmuşdur.  Poema 4600 beytdən ibarətdir. Bu romantik poema “udri”"udri" jandrında yazılıb. Udri janrında yazılmış poemaların süjeti sadədir və qarşılıqsız məhəbbətin ətrafında cərəyan edir. Udrinin qəhrəmanları yarıuydurma - yarıtarixidir, və onların davranışları digər romantik poemaların qəhrəmanların davranışlarına bənzəyir. Nizami ərəb-bədəvi əfsanəsini farslaşdırmış, onları fars əsilzadələri kimi təqdim etmişdir.  O eyni zamanda süjetin inkişafını şəhərə köçürmüşdür və bir neçə fars motivi əlavə edərək, rəvayəti təbiət təsvirləri ilə bəzəmişdir.
 
Poema müxtəlif ölkələrdə müxtəlif variantlarda çap olunub. Lakin İran  alimi Vahid Dastgerdi 1934-cü ildə poemaya 66 fəsil və 3657 bənd daxil edərək məsnəvi variantını çap etdi, o, 1007 bəndi  ötürmüş, onları interpolyasiya (bir əsərin mətninə sonradan başqası tərəfindən bir şey əlavə edilməsi, qələm qatma) kimi müəyyən etsə də, bəzilərinin Nizaminin özü tərəfindən əlavə olunduğunu istisna etməmişdir.
 
Poema müxtəlif ölkələrdə müxtəlif variantlarda çap olunub. Lakin İran  alimi Vahid Dastgerdi 1934-cü ildə poemaya 66 fəsil və 3657 bənd daxil edərək məsnəvi variantını çap etdi, o, 1007 bəndi  ötürmüş, onları interpolyasiya (bir əsərin mətninə sonradan başqası tərəfindən bir şey əlavə edilməsi, qələm qatma) kimi müəyyən etsə də, bəzilərinin Nizaminin özü tərəfindən əlavə olunduğunu istisna etməmişdir.
Müəllifə bir sual əzab verir: sevgililər öz yer əzabında nə əldə etdilər, onları ölümündən sonra nə gözləyir? Poemada sevgililərin  bir biri ilə qovuşduğu yuxudan danışılır. Poemanın ümumi mənası -  çıxış yolunu ancaq yüksək poeziyada tapan və sevgilərin ruhən birləşməsinə aparan hədsiz sevgi.
 
Müəllifə bir sual əzab verir: sevgililər öz yer əzabında nə əldə etdilər, onları ölümündən sonra nə gözləyir? Poemada sevgililərin  bir biri ilə qovuşduğu yuxudan danışılır. Poemanın ümumi mənası çıxış yolunu ancaq yüksək poeziyada tapan və sevgilərin ruhən birləşməsinə aparan hədsiz sevgi.
==“Yeddi Gözəl”==
 
== "Yeddi Gözəl" ==
{{Əsas|Yeddi gözəl (Nizami)}}
“Yeddi"Yeddi Gözəl“Gözəl" (“Haft"Haft Peykar”Peykar") 1197-ci ildə yazılıb. Poema Marağı Ala Al-Din körpə Arslana həsr olunub. Poemanın adını “Yeddi"Yeddi portret”portret" kimi və ya “Yeddi"Yeddi Gözəl”Gözəl" kimi də tərcümə etmək olar, və bu da metaforik məna daşiyacaq. Əlbəttə, Nizami qəsdən poemaya ikimənalı ad verib ki, sözləri oynada bilsin.
 
== "Xəmsə"yə aid monumental heykəllər ==
Sətir 89 ⟶ 84:
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.heydar-aliyev-foundation.org/en/content/view/90/2075/X%C9%99ms%C9%99/ Nizami Gəncəvi – Xəmsə.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200809143333/https://heydar-aliyev-foundation.org/en/content/view/90/2075/X%C9%99ms%C9%99 |date=2020-08-09 }}
* http://www.aztv.az/xbdx/x-1.asp?id=1787&il=2008{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}
* http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/18.htm
* [https://www.youtube.com/watch?v=nj_wMXeWfcw “Xəmsə”nin"Xəmsə"nin miniatürdə tikmə üsulu ilə təsviri]
 
{{İsgəndərnamə}}