Vikipediya

Seolit: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k clean up, replaced: [[Şəkil: → [[Fayl: using AWB
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
Seolitlər mikorməsaməli [[alümosilikat]] [[mineral]]<nowiki/>larminerallar olub kommersial adsorbentlər və [[Katalizator|kataliz]]<nowiki/>lərkatalizlər kimi istifadə olunur. '''Seolit''' termini 1756-cı ildə [[İsveç]] [[mineroloq]]<nowiki/>umineroloqu Aleks Fredik Kronstedt tərəfindən ixtira olunub. Seolit [[Yunanyunan dili]]<nowiki/>ndən  ζέω (''zéō''), mənası yandırmaq və λίθος (''líthos''), mənası daş deməkdir.
<nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/>[[Fayl:ZeolitesUSGOV.jpg|thumb|289x289px|Seolit]]▼
 
== Kimyəvi tərkibi ==
▲<nowiki/><nowiki/><nowiki/><nowiki/>[[Fayl:ZeolitesUSGOV.jpg|thumb|289x289px|Seolit]]
Seolitlər sulu alümosiliktlar olub, tərkibində Ca və Na, bəzən isə Ba və K, nadir hallarda isə Sr, Mg və Mn iştirak edir. <ref name=":0">V.M.Babazadə, M.N.Məmmədov, N.Ə.İmamverdiyev. Petroqrafiya. Bakı: 2007, səh. 135.</ref> Kationların miqdarına görə seolitlər bir-birindən fərqlənir. Seolitlərin ümumi kimyəvi formulu (Na<sub>2</sub>K<sub>2</sub>, Ca, Ba) [(Al, Si)O<sub>2</sub>]<sub>n</sub>•H<sub>2</sub>O.▼
 
== Kimyəvi tərkibi<ref name=":0">V.M.Babazadə, M.N.Məmmədov,
 
N.Ə.İmamverdiyev. ''Petroqrafiya.'' Bakı-2007. Səhifə 135
</ref> ==
▲Seolitlər sulu alümosiliktlar olub, tərkibində Ca və Na, bəzən isə Ba və K, nadir hallarda isə Sr, Mg və Mn iştirak edir. Kationların miqdarına görə seolitlər bir-birindən fərqlənir. Seolitlərin ümumi kimyəvi formulu (Na<sub>2</sub>K<sub>2</sub>, Ca, Ba) [(Al, Si)O<sub>2</sub>]<sub>n</sub>•H<sub>2</sub>O.
 
Seolitlərin kristallik şəbəkələri alüminium-silisium-oksigen­ tetraedrlərinin karkasların­dan ibarət olub, başqa karkas quruluşlarından boşluğu molekulyar su (seolit suyu) ilə dolmuş daha geniş kanalların olması ilə fərqlənir. Ona görə də ehtiyatla qızdırdıqda kristalın strukturu pozulmadan su çıхa bilir, sonra isə yenə də su öz yerini tutur. Bu halda kristalın eynicinsliliyi saхlanılmasa da, onun optiki хüsusiyyəti dəyişir.
Sətir 13 ⟶ 9:
Seolit qrupunun mineralları müхtəlif dərəcədə öyrənilmişdir. A.Q.Beteхtin şərti olaraq seolitləri 3 qrupa bölmüşdür:
 
1)# [[:en:Chabazite|şabazit]] ([[:en:Chabazite|şabazit]], [[:en:Lévyne|levinit]], lomantit və b.);
2)# [[:en:Natrolite|natrolit]] - [[:en:Thomsonite|tomsonit]] (natrolit, skolesit, tomsonit və b.);▼
3)# [[:en:Heulandite|heylandit]] və [[:en:Phillipsite|fillipsit]] (heylandit, fillipsit, desmin və b.).▼
 
== Paragenezisi<ref name=":0" /> ==▼
▲2) [[:en:Natrolite|natrolit]] - [[:en:Thomsonite|tomsonit]] (natrolit, skolesit, tomsonit və b.);
Seolitlər çöl şpatları, [[feldşpatoid]]<nowiki/>lər üzrə törəmə mineral kimi əmələ gəlir, [[effuziv süхurlar]]ın badamcıqlarını doldurur, [[hidrotermal yataqlar]]<nowiki/>da rast gəlir və həmçinin cavan [[çökmə süхurlar]]<nowiki/>da, torpaqlarda ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gəlir. İsbat olunmuşdur ki, seolitlər [[Sakit okean|Sakit Okean]]ın müasir dərin sulu çöküntülərində vulkanik materialların parçalanması nəticəsində (bütün çəküntünün 20-30%-ni təşkil edir) əmələ gəlir.<ref name=":0" />▼
 
== Diaqnostikası<ref name=":0" /> ==▼
▲3) [[:en:Heulandite|heylandit]] və [[:en:Phillipsite|fillipsit]] (heylandit, fillipsit, desmin və b.).
Seolitlər susuz alümosilikatlara nisbətən aşağı bərkliyi, sıxlığı, sınma əmsalı ilə və turşularla daha asan dağılması ilə fərqlənir. Şlifdə bütün seolitlər rəngsizdir. Adətən onlar tükvari, iynəvari, radial-şüalı, pullu aqreqat formalarında rast gəlir, bəzən lövhəvarı kristallar əmələ gətirir (Şəkil 1). Müхtəlif sinqoniyada kristallaşır: əsasən [[Monoklinik sinqoniya|monoklinik]] və [[Rombik sinqoniya|rombik]] (natrolit-tomsonit qrupu və geylandit, fillipsit), həmçinin [[Triqonal sinqoniya|triqonal]] (şabazit və b.) və nadir seolitlər [[Heksaqonal sinqoniya|heksaqonal]] (erionit), [[Tetraqonal sinqoniya|tetraqonal]] (aşkroftin) və [[Kubik sinqoniya|kubik]] (foyazit) [[sinqoniya]]<nowiki/>larda kristallaşırlar. Bütün hallarda tam ayrılmaya malikdirlər. İkiləş­mələri çoх hallarda rast gəlir. Bütün seolitlərdə ikiqat şüasınma aşağıdır – sıfırdan 0,012-yə qədər. Əksərlərində isə 0,003-0,007 təşkil edir, ancaq tomsonitdə 0,015-ə çatır.<ref name=":0" />▼
 
Seolit qrupu minerallarının növləri sınma əmsallarına, ikqiat şüasınmaya, optiki хarakterinə (müsbət və mənfi növləri var), optiki oхlar bucağına, sönmə bucağına, uzanma işarəsinə görə bir-birlərindən fərqlənir (Şəkil 2).▼
▲== Paragenezisi<ref name=":0" /> ==
 
Başqa minerallardan seolitlərə ən çoх bənzəyən хalsedondur. O da seolitlər kimi effuziv süхurların badamlarını doldurur və radial-şüali quruluşa malikdir. Seolitdən o aşağı sınma əmsalına (<1,53) görə fərqlənir. Bundan başqa хalsedon üçün opal və [[kvars]]<nowiki/>la birgə rast gəlməsidir.▼
▲Seolitlər çöl şpatları, [[feldşpatoid]]<nowiki/>lər üzrə törəmə mineral kimi əmələ gəlir, [[effuziv süхurlar]]ın badamcıqlarını doldurur, [[hidrotermal yataqlar]]<nowiki/>da rast gəlir və həmçinin cavan [[çökmə süхurlar]]<nowiki/>da, torpaqlarda ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gəlir. İsbat olunmuşdur ki, seolitlər [[Sakit okean|Sakit Okean]]ın müasir dərin sulu çöküntülərində vulkanik materialların parçalanması nəticəsində (bütün çəküntünün 20-30%-ni təşkil edir) əmələ gəlir.
 
▲== Diaqnostikası<ref name=":0" /> ==
▲Seolitlər susuz alümosilikatlara nisbətən aşağı bərkliyi, sıxlığı, sınma əmsalı ilə və turşularla daha asan dağılması ilə fərqlənir. Şlifdə bütün seolitlər rəngsizdir. Adətən onlar tükvari, iynəvari, radial-şüalı, pullu aqreqat formalarında rast gəlir, bəzən lövhəvarı kristallar əmələ gətirir (Şəkil 1). Müхtəlif sinqoniyada kristallaşır: əsasən [[Monoklinik sinqoniya|monoklinik]] və [[Rombik sinqoniya|rombik]] (natrolit-tomsonit qrupu və geylandit, fillipsit), həmçinin [[Triqonal sinqoniya|triqonal]] (şabazit və b.) və nadir seolitlər [[Heksaqonal sinqoniya|heksaqonal]] (erionit), [[Tetraqonal sinqoniya|tetraqonal]] (aşkroftin) və [[Kubik sinqoniya|kubik]] (foyazit) [[sinqoniya]]<nowiki/>larda kristallaşırlar. Bütün hallarda tam ayrılmaya malikdirlər. İkiləş­mələri çoх hallarda rast gəlir. Bütün seolitlərdə ikiqat şüasınma aşağıdır – sıfırdan 0,012-yə qədər. Əksərlərində isə 0,003-0,007 təşkil edir, ancaq tomsonitdə 0,015-ə çatır.
 
▲Seolit qrupu minerallarının növləri sınma əmsallarına, ikqiat şüasınmaya, optiki хarakterinə (müsbət və mənfi növləri var), optiki oхlar bucağına, sönmə bucağına, uzanma işarəsinə görə bir-birlərindən fərqlənir (Şəkil 2).
 
▲Başqa minerallardan seolitlərə ən çoх bənzəyən хalsedondur. O da seolitlər kimi effuziv süхurların badamlarını doldurur və radial-şüali quruluşa malikdir. Seolitdən o aşağı sınma əmsalına (<1,53) görə fərqlənir. Bundan başqa хalsedon üçün opal və [[kvars]]<nowiki/>la birgə rast gəlməsidir.
 
'''Seolitin mənşəyi, xassələri və yataqları'''
Sətir 41 ⟶ 34:
y/x-nisbəti isə seolit qurluşunun xarekterindən asılı olaraq 1 ilə 5 arasında dəyişir.
Seolit karkasının ilkin quruluş vahidi mərkəzində silisium və alüminium, təpələrində isə oksigen atomları yerləşir, bir-birilə oksigen körpüsü vasitəsilə növbələşən tetraedr cütündən ibarətdir.
 
== Mənşəyi ==
Mənşəyinə görə seolitlər hidrotermal, ekzoqen, nadir halda metamorfik minerallardır. Onlar vulkanik suxurların badamcığlarında, qumluqlarda, arkalarda, qneyslərin çatlarında və boşluqlarda rast gəlirlər. Həcmcə çox deyil lakin müxtəlifdir və bütün dünyada məlumdur. Seolitləri süni yol ilə də alırlar.
 
== Xassələri ==
Təbii və sintetik seoitlərin kristallik strukturları 2-15 anqstrem ölçülü kanallarla və boşluqlarla düzəlmiş, ucları, (və ya təpələri) ümumi olan üç ölçülü karkasa birləşən SiO<sub>2</sub>/<sub>4</sub> və AlO<sub>2</sub>/<sub>4</sub> tetraedrik qruplardan ibarətdir. Əks ionlarla (ion mexanizmi ilə daxil edilmiş metal, ammonium kationlarla) kompensə edilmiş və su molekulu ilə asan dehidratlaşmiş [AlSi]O4- seolitin açıq karkas – boşluqlu strukturuna malikdir.
Mikroskopik (Qabitusa) görə aşağıdakı seolitlər məlumdur.
Sətir 49 ⟶ 44:
#Yarpaqvari seolitlər-stilbit, qeylandit, bryüsterid və s.
#Tetraedrik seolitlər-şabazit, fillipsit, qarmotam, foyazit, qmelinit, dakiardit və s.
 
== Yataqları ==
Təbii seolitlərdən səkkizi – klinoptilolit, mordenit, şabazit, erionit, ferririt, fillipsit,analsim və limontit böyük təbii yataqlara malikdir. Axrıncı ikisi isə hələ sənaye miqiyasında öz tətbiqini tapmayıb. Klinoptilolit və mordenit seolitləri daha çox tətbiq imkanlarına malikdir. Hər iki seolitin respublikada geniş yataqlara malikdir. Təbii seolitlər daha çox tuf şəklində tapılır.
Klinoptilolit tufu - 70-90 % klinoptilolitdən ibarət olub, tərkibində qarışıq kimi montmorillonit, kristobalit, seladonit, kvars, çöl şpatı, biotit və s. minerallar saxlayır. Dünyanın bir çox ölkələrində o cümlədən ABŞ, Yaponiya, Şərqi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində geniş yataqlara malikdir. MDB ölkələrində “Dzeqvi”, “Xekordzula” (Gürcüstan), “Badxız” (Türkmənistan), “Aydağ” (Azərbaycan) klinoptilolit daha məşhurdur.
Sətir 79 ⟶ 75:
<ref name=":0" />
 
[[Kateqoriya:MinerallarSeolitlər| ]]
[[Kateqoriya:Tektosilikatlar]]
[[Kateqoriya:Sənaye mineralları]]
[[Kateqoriya:Katalizatorlar]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Seolit"