|
'''Animizm''' (lat. anima – ruh) — [[Ruh|ruhunruh]]un [[Varlıq|varlığına]] inancı bildirən [[Termin|termin]]. Animizmə görə, [[İnsanlar|insanları]], [[Heyvanlar|heyvanları]], maddi aləmin digər [[Cisim|cism]] və [[Hadisə|hadisələrini]] ruh idarə edir. Yəni ruhların mövcudluğu, onların heyvanların, insanların [[Həyat|həyatına]] , ətraf aləmin [[Predmet|predmetinə]] və [[Hadisə|hadisələrinə]] təsir etməsinə [[İnanc|inancdır]]. İbtidai insan [[Doğum|doğum]], [[Ölüm|ölüm]], [[Bayılma|bayılma]], [[Yuxu|yuxu]], [[Xəstəlik|xəstəlik]] və s. hadisələri [[Bədən|bədəndəki]] ruhun fəaliyyəti ilə bağlayırdı. [[Axirət]] [[Dünya|dünyasına]], əcdada, [[Təbiət|təbiətə]] pərəstiş animizmin əsas [[İdeya|ideyasıdır]]. İnsanın və heyvanın ruhu onun nəfəsində, [[Qan|qanında]], bəzi orqanlarında ([[Ürək (insan)|ürək]], [[Baş|baş]], [[Gözlər|gözlər]]), kölgəsində yerləşə bilərdi. «"Animizm»" terminini [[Elm|elmə]] ilk dəfə 18-ci əsrin əvvəllərində [[Alman|alman]] [[Həkim|həkimihəkim]]i G. Ştal gətirmişdir. 19-cu əsrdə [[İngilislər|ingilis]] idealist [[Filosof|filosofları]], təkamülçülük nümayəndələri E. Taylor və H. Spenser A. [[Nəzəriyyə|nəzəriyyəsininəzəriyyə]]sini inkişaf etdirmişlər. 19-cu əsrin sonu – 20-ci əsrin əvvəllərində yaranmış bir sıra nəzəriyyələrə görə, animizmdən əvvəl [[Magiya|magiya]] (C. Frezer) olmuşdur. 20-ci əsrin ikinci yarısında animizm [[Semiotika|semiotika]] mövqeyindən öyrənilmişdir.
Animistik təsəvvürlər ibtidai [[Cəmiyyət|cəmiyyətdə]] meydana gəlmişdir. Qədim insanların inancına görə, pərvanəni öldürmək olmazdı, çünki pərvanə [[Ev|evə]] gəlmiş dədə-baba ruhu sayılırdı. Animizmin bir çox ünsürlərinə [[Xristian|xristian]], [[İslam|islam]] və s. [[Din|dinlərdə]] təsadüf edilir. [[Dünya|Dünyanın]] bütün [[Xalq|xalqlarının]] keçmişi üçün səciyyəvi olmuş bu dini görüşə görə [[Dünya|dünyadadünya]]da hər şeyin ([[Dağ|dağ,]] [[Çay|çay]], [[Dəniz|dəniz]], [[Ağac (bitki)|ağac]] və s.) ruhu vardır. Ona görə də qədim insanlar bu təbiət qüvvələrinə sitayiş edir və qurban kəsirdilər. Animizmin yaranmasının əsas səbəbi insanların təbiət və onun [[Qanun|qanunları]] haqqında [[Bilik|bilik]] ehtiyatlarının az olması olmuşdur. İnsanlar yabancı təsəvvür etdiyi kor-təbii təbiət qüvvələrinə qarşı durmağa qabil deyildilər. Bu qüvvələrin canlandırılması [[Cəmiyyət|cəmiyyətincəmiyyət]]in inkişafının müəyyən pilləsində həmin qüvvələrin mənimsəmə forması olmuşdur. Animistik təsəvvürlər bütün dini etiqadların əsasını təşkil etmişdir.
Animizm – elə bir [[İnam|inama]] əsaslanır ki, insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, lakin məhsuldarlığını itirmiş olur. Animizm bütün varlıqlarda ruhun mövcudluğuna inancına əsaslanır.
Animizmin ilk elmi təhlilini E.Teylor vermişdir. Onun öz təlimində iki ehkamı qabardır:
* ruh varlığın məhvindən, yəni daşıdığı cismin ölümündən sonra da maddi həyatda fəaliyyətini davam etdirir;
* bədəndən ayrılıb gerçək dünyanı tərk edir və ilahi aləmin yüksəkliyinə qalxır.
Animizmdə təbiət qüvvələri, bitkilər, bir çox cansız [[Predmet|predmetlər]], heyvanlar şüurlu başlanğıca malik hesab edilir və fövqəltəbii xüsusiyyətlərin icraçılarına çevrilir.
Qədim [[Türk xalqları|türk xalqlarının]] mənəvi həyatında animizm dini də mühüm yer tuturdu.
== Animizm Azərbaycan xalq mifologiyasında ==
[[Azərbaycan]] [[Ərazi|ərazisində]] ilk animistik təsəvvürlər e.ə. 5–4-cü minilliklərdə yaranmışdır. Animistik görüşlər Azərbaycanda hər sahədə özünə geniş yer almışdır. [[Folklor|Folklorun]]un [[Epik növ|epik]], lirik ənənəsində, mərasimlərdə, oyun və tamaşalarda, canlı danışıqda, [[Mədəniyyət|mədəniyyətinmədəniyyət]]in bütün formalarına aid nümunələrdə cansız varlıqların şüurlu başlanğıca malikliyi ideyasına təsadüf edilir.<ref>{{Cite web |title=Qafarov R.O. Azərbaycan türklərinin mifologiyası |url=http://62.212.230.87/avtoreferatlar/ramazanorucogluqafarov.pdf |access-date=2011-10-14 |archive-date=2011-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111014192748/http://62.212.230.87/avtoreferatlar/ramazanorucogluqafarov.pdf |url-status=dead }}</ref> Məsələn, [[Əncir|əncir]] [[Ağac|ağacını]] kəsəndə «"Ruhu səni tutacaq»" qənaətinə gəlirlər. Gecə yerə qaynar [[Su|su]] atanda «"[[Torpaq|Torpağın]] ruhunu incitdin»" deyirlər. [[Quşlar|Quşa]] daş atanda «"Onun ruhundan qorx!..»" xəbərdarlığını edirlər. Azərbaycan [[Xalq|xalqını]] formalaşdıran bəzi [[Etnik qruplar|etnik qrupların]] Tanrıçılığa və İslama qədərki dini [[Dəfn|dəfn]] adətlərində həyatın o biri dünyada davam etdirilməsinə güclü inam var idi. [[Kitabi-Dədə Qorqud|«"Kitabi-Dədə Qorqud»"da]] (XI boyda) [[Qazan xan|Qazan xanı]] əsir alıb quyuya salan türk tayfasının inamına görə, yeraltı aləmdə günlərini daha xoş keçirmələri üçün ölülər gerçək dünyanın nemətləri ilə təmin olunurdular. <ref>{{AME|1|502}}</ref>
== Ədəbiyyat ==
* [[Əsməd Muxtarova]]. Türk xalqlarının tarixi. Bakı,1999, səh.248.
== İstinadlar ==
|
