Marian çökəkliyi: Redaktələr arasındakı fərq

Çökəklikdə ilk ölçülməni elə buranı tapan ''Challenger'' (meydan oxuyan) adlı Britaniya üç dor korveti 1875-ci ildə etmişdir. Onda dərinliyi ölçən lot aparatı vasitəsi ilə 8367 metr (yenidən ölçmədə 8184 m olduqda) dərinliyə müəyyənləşdirmişdilər. [[1951-ci il]]dəildə ingilis ekspedisiyası "Challenger" elmi-tədqiqat gəmisində əks-səda ilə işləyən alət vasitəsi ilə 10863 metrəlik dərinlik qeydə alınmışdır<ref>{{cite web|title=Keçirilmiş ölçülərə əsasən çökəyin dərinliyi 10 863 metrə bərabərdir|url=http://mix.az/index.php?newsid=61552}}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Sovet elmi-tədqiqat gəmisi "Vityaz"-ın (rəhbəri Aleksey Dmitriyeviç Dobrovolskiy) 1957-ci ildə 25-ci reys zamanı etdiyi ölçmələrinə əsasən çökəkliyin dərinliyi 11 023 metrdi. Ölçü etmənin çətinliyi ondan ibarətdir ki, sudaki səsin sürəti suyun xassələrindən aslıdır. Xassələr isə öz növbəsində müxtəlif dərinliklər üçün müxtəlifdir, ona görə də bu xassələri də bir neçə səviyyələrdə xüsusi cihazlarla ([[Nansen şüşəsi]] və [[İstilikölçən]] kimi) müəyyən edilməlidir. 1995 ilin araşdırmaları göstərdi ki, dərinliy təxminən 10 920 m təşkil edir, [[2009-cu il]]inilin tədqiqatları isə 10 971 m. Ən son tədqiqatlar 2011-ci ildə edilmişdir və dərinliyin ±40 m dəqiqliklə 10994 m olduğunu təyin edilmişdir. Beləliklə çökəkliyin ən dərin nöqtəsi “Challenger"Challenger Uçurumu”Uçurumu" ({{Dil-en|Challenger Deep}}) dəniz səviyyəsindən [[Everest]]dən daha aşağda yerləşir. Təsəvvür etmək olar ki, Marian çökəyinin dərinliyində bizim planetimizin ən yüksək dağı olan Everest asanlıqla yerləşə bilər və onun üstündə səthədə kilometr su qalacaq<ref>{{cite web|title=Everest asanlıqla yerləşə bilər|url=http://mix.az/index.php?newsid=61552}}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.

Tədqiqat [[2010-cu il]]inilin avqustundan oktyabrınadək çoxşüarlı exolotun yardımı ilə keçirilirdi ki, dənizin sahəsi (400 000&nbsp; km²) haqqında ətraflı məlumatlar almışdılar. Nəticədə ən azı hündürlüyü 2,5 kilometr olan 4 okeanik dağ silsiləsi tapılmışdır, hansıki Marian çökəkliyinin səthi üstündə keçir (Sakit okean və Fillipin litosfer plitələrinin təmas yerində).

Tədqiqatçıların biri bunu belə başa salıb: «"Bu yerdə okean yer qabığının geoloji quruluşu çox mürəkkəbdir...mürəkkəbdir… Bu silsilələr təxminən 180 milyon il əvvəl litosfer plitələrin daimi hərəkət prosesində formalaşmışdır. Sakit Okeanın plitəsinin uc hissəsi daha qoca və "ağır" olduğu üçün bir milyon il ərzində tədricən Filipin plitəsinin altına "sürünə-sürünə gəlir"...… Bu proses zamanı qırış əmələ gəlir"<ref name="ria">{{cite web|title=Ученые обнаружили горы|url=http://ria.ru/discovery/20120208/560335759.html}}{{ref-ru}}</ref>

[[ŞəkilFayl:Cross section of mariana trench.svg|thumbnail|right|Marian çökəkliyin yaranma sxeması]]

Marian çökəkliyi [[Marian adaları]] boyunca 1 500&nbsp; km uzanib. O, V formalı profili var: dik (7-97–9°) yamaclar, eni 15&nbsp; km olan yastı dib, hansıki hüdudlarla bir neçə qapalı depressiyalara bölünüb. Dibdə suyun təzyiqi 108,6 MPa çatır, hansıki Dünya okeanının səviyyəsində [[Atmosfer təzyiqi|normal atmosfer təzyiqindən]] 1072 dəfə daha çoxdu. Çökəklik iki tektonik plitələrinin birləşmə sərhədində, parçalanmalar üzrə hərəkət zonasında yerləşir, hansındaki Sakit okean litosfer plitəsi Filippin plitəsinin altına keçir.

* Marian çökəkliyinin dibinə ilk eniş [[23 yanvar]] [[1960-cı il]]dəildə [[ABŞ]]-ın hərbi dəniz qüvvələri leytinantı [[Don Uolş]] və tədqiqatçı [[Jak Pikkar]] tərəfindən "Triest" batiskafında edilmişdi. Batiskafı Jak Pikarın atası [[Oqyust Pikard]] layihələşdirmişdi. Cihazlar 11, 521 metrlik rekord dərinliy qeydə almışdılar (sonrada düzəldilmiş ölçü isə 10 918). Tədqiqatçılar dibdə gözlənilmədən [[Dəniz kambalası|kambalaya]] bənzər 30 sm olan yastı balığla qarşılaşdılar<ref name=NOAA_Man_at_the_Deepest_Depth>[http://oceanexplorer.noaa.gov/history/quotes/soundings/soundings.html National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) webpage. Section «"1960 — Man at the Deepest Depth»"]{{ref-en}}</ref>.

[[ŞəkilFayl:Bathyscaphe Trieste.jpg|thumbnail|right|Triest Batiskafı (layihəçi Oqust Pikard) Marian çökəkliyinə enmək üçün idarə edilə bilən ilk nəqliyyat vasitəsi]]

* Kayko ({{dil-ja|海溝}}) adlı yapon zondu 24 mart 1995-ci ildə çökəkliyin maksimal dərinlik rayonuna endirilib və 10911,4 metr dərinliyi qeydə alıb<ref name="web-japan">{{cite web|title=Japan Marin Science and Technology Center|url=http://web-japan.org/atlas/technology/tec03.html}}{{ref-en}}</ref>. Zondun nümunə kimi götürmüş lildə [[Foraminifera]] sayılan canlı orqanizmlər tapılıb.

* 31 may 2009-cicu ildə Marian çökəkliyinin dibinə Nereus avtomatik sualtı aparatı daldı. Aparat 10 902 metr dərinliyə enib, burada video çəkib, bir neçə fotoşəkil edib, həmçinin dibində çöküntülərinin nümunələri toplamışdı.

* [[Rejissor]] [[Ceyms Kemeron]] [[26 mart]] [[2012-ci il]] tarixində, dünya okeanının ən dərin nöqtəsinə çatan üçüncü və bunu tək edən ilk insan oldu. Bura enən ilk iki şəxsdən fərqli olaraq Kemeron 3 saat keçirmişdir<ref name="azadlıq radiousu">{{cite web|title=James Cameron Mariana çökəkliyinə enə bilən 3-cü şəxs oldu|url=http://www.azadliq.org/content/article/24527591.html}}</ref>. Kemeron oraya [[Deepsea Challenger]] adında olan biryerli batiskafda dalmışdır. Bu enmə aparatda şəkil və video çəkmək üçün bütün avadanlıqlarla təchiz edilmişdir, hətta kino [[3D]] formatda çəkildiyi üçün batiskafa xüsüsi işıq avadanlığı qoşulmuşdur. Kinematoqrafçı suyun 10 898 metr dərinliyinə enib<ref name="ANS press">{{cite web|title="Titanik"in rejissoru yerin dibinə batdı, çıxdı|url=http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=144234|access-date=2015-02-14|archive-date=2014-04-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20140403105320/http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=144234|url-status=dead}}</ref> (dalma zamanı dərinliyi müəyyən edən cihazın dəqiq hesablamaları göstərir ki, batiskaf 10898 yox, 10908 metr dərinliyə çatıb<ref>{{cite news|url=http://nat-geo.ru/article/3953-dzheyms-kemeron-pogruzhenie-na-dno-marianskoy-vpadinyi/|title=Джеймс Кэмерон: погружение на дно Марианской впадины в батискафе Deepsea Challenger|date=2013-06|publisher=Nat-Geo.ru|access-date=2015-02-14|archive-date=2015-02-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20150226040812/http://www.nat-geo.ru/article/3953-dzheyms-kemeron-pogruzhenie-na-dno-marianskoy-vpadinyi/|url-status=dead}}{{ref-ru}}</ref>). O, canlı orqanizmlərin süxur nümunələri götürdü və kino çəkmək üçün 3D kameraları istifadə etdi. Rejissorun çəkdiyi kadrlar "[[National Geographic Channel]]" kanalının elmi-sənədli filmin əsasını təşkil etdi.