Turukki: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k 82.194.28.176 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq 78.180.248.159 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma |
|||
Sətir 1:
'''Turukki''' və ya '''Turuk''' — [[E.ə. XX əsr|E.ə. XX]]–[[E.ə. XIX əsr|XIX əsr]]lərdə [[Cənubi Azərbaycan]]da və [[Xəzər]]in cənub hissəsində yaşamış qədim türk<ref>F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri Bakı, 2006</ref><ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, 1994</ref><ref>Z. Bünyadov, [[Yusif Yusifov (alim)|Y. Yusifov]] – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2006</ref><ref>Saak Tarontsi, Anatolia – Cradle of Mankind: We don't just deal with the prevailing influence of Sumerian language on ancient '''Turkish/Turukkean''' language with apparent evidence of lexical borrowings on a massive scale and numerous cases of syntactic, morphological and phonological convergence,
Miladdan öncə minillər boyu qədim [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]da yaşayan türk boyları
Qədim Azərbaycanda türk adlı boylar m.ö. III minildə qurulan [[Aratta]], [[Quti]], [[Lulubi|Lulu]] dövlətləri zamanında üzdə olmasalar da, həmin dövlətlərin qurulmasında digər türk boyları ilə birlikdə iştirak etmişlər. Quti sülaləsinin hakimiyətdə olduğu çağda (XXIII əsrdə) [[Akkad dövləti|Akkad]] qoşununun quzey bölgələrdə vuruşduğu 17 tayfadan biri də tourki və ya turki şəklində xatırlanan boydur. [[Dəclə]] çayının yuxarı axarında subarların ''Turxu'' adlı şəhəri də sonrakı asur yazılarında qeyd olunur. [[Mari]] sənədlərində adı keçən türklər isə Dəclənin sol yaxalarında, Urmu gölü yaxınlığında yaşayırdılar. [[Kuti dövləti|Quti eli (dövləti)]] dağılandan sonra üzə çıxan türk adlı boylar bu ərazilərdə [[Kutilər|quti]], [[lulubilər|lulu]], [[Subarlar|subar]], [[Kumanlar|kuman]] adlı digər türk boyları ilə birlikdə II minil boyu [[Asur]], [[Hurri]] – [[Mitanni]], [[Kassilər|Kassi]], [[Babil]] və [[Elam]] dövlətlərinə qarşı vuruşmuşlar.
== Tarixi ==
[[
İndiki [[İraq]] – [[Suriya]] sərhədi yaxınlığında [[Fərat]] çayının batı yaxasında fransız alimlərinin apardığı qazıntı qədim Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdı. Mixi yazı ilə yazılmış tabletlərin (gil lövhələrin) mətnləri iyirmi il sonra
{{Azərbaycan tarixi}}
Lakin, bu adı Mari mətnlərinin transkripsiyasında düzgün verməmişlər. Belə ki, türk sözünün qədim forması turuk şəklindədir və asurca olan mətnlərdə də həmin forma əks olunmuşdur. Lakin asur dili kontekstində türk adının fonetik oxunuşu ''tu-ru-ki'' olduğu halda, asuroloqlar onu Turukku şəklində transkripsiya edirlər, yəni adın son samitini asur ləhcəsinə uyğun geminat (qoşa) samit kimi oxuyurlar, halbuki mətnlərin çoxunda həmin adda geminat samit yoxdur. Adadnerari (XIV əsr) yazısında da Turuki ölkəsi tu-ru-ki-i şəklində qeyd olunmuşdur. Bu adın səhv oxunuşu alman alimi K. Riemşnayderin "Akkad dili"
''(9) Li-da-a-ia awilum '''Tu-ru-ku-u''',''<br
''(10) u awilum '''Tu-ru-ku-u şa it-ti-şu'''.''<ref>F. Cəlilov – Azər xalqı,
O, qeyd edir ki, ''"hər iki sətirdəki adın yazılışında qoşa samit yoxdur. Ona görə də, mətnlərdə bu ada qoşulan sami şəkilçilərini çıxanda sözün turuk forması qalır ki, bunu da turuk//turk//türk kimi oxumaq lazım gəlir. Mixi yazıda ü və o işarələri olmadığı üçün, bu adın torok//toruk// turok//türük//türk variantlarında səslənməsi də mümkün ola bilərdi, lakin turuk forması etimoloji baxımdan da xarakterik olduğundan o dövr üçün həmin formanı işlətmək daha doğrudur."''
Asur dövləti m.ö. VII əsrin sonunda dağılana qədər müəyən fasilələrlə 1500 il qonşu bölgələrə, o cümlədən qədim Azərbaycana vaxtaşırı yürüşlər etmişdir. Asur çarlarının bu yürüşlər haqqında xeyli yazıları vardır. Turuk boyları ilə ilgili Mari sənədləri isə yalnız m.ö.
Mari sənədləri göstərir ki, turuk boyları heç də həmişə müdafiə mövqeyində qalmamışlar, onlar da vaxtaşırı [[Asur]] ərazilərinə hücum edərək, asur və asurlara tabe olan bölgələri yağmalamış, asur ekspansiyasının şərqə yayılmasının qarşısını almışlar. Ona görə də Asur çarları turuk qüvvələri ilə hesablaşmaq məcburiyətində qalmışlar. Asur sınırlarını daima gərgin durumda saxlayan turuklar haqqında hərtərəfli məlumat toplamaq üçün Asur çarları sərhəd bölgələrdə çoxlu cəsus və gözətçidən istifadə edirdilər. Turuk döyüşçülərinin hərəkət istiqaməti, məqsədi, sayı, gücü və girdiyi bölgələrdə əhali ilə davranışı barədə mütəmadi asur böyüklərinə məlumat verilirdi. Hətta, turuk sınırındakı Aşahitim kanalının ağzında oturan gözətçinin raportunda ''"turuk səmtindən bu tərəfə bir ulaq keçdi"''
Asurları ən çox narahat edən məlumat turuk dəstələrinin kiçik və ya böyük qüvvə ilə basqın edəcəyi xəbəri idi. Bu baxımdan, 21 №-li tabletdə verilən məlumat xarakterikdir:
{{sitatın əvvəli}}''"Turuk düşmanı çıxdı və (…)yə getdi. O, Kakkulatimi işğal etdi… Bu hücumdan bəri turukların sayı çox görünmür, ancaq arta bilər. Onlar gəlməyə davam edəcək".''{{sitatın sonu|mənbə=Mari sənədləri, № 21}}
Digər tabletlərdə də turuk vahiməsi hiss olunur:
''"Turuklar burada ağıza alınmayacaq (deyilməyəsi) işlərə məcbur edirlər"''
Bu son cümlədə turuk bəyinin və onun yurdunun adı verilməmişdir. Başqa tabletdə turuk bəylərindən birinin adı çəkilir:
{{sitatın əvvəli}}''"Başçıları Lidaya ilə birlikdə turuklar savaşa girib, iki şəhəri dağıtdılar"''{{sitatın sonu|mənbə=Mari sənədləri, №25.}}
Sonrakı minillərdə saqa, hun, avar, oğuz və başqa türk boylarının təkrar etdiyi qəfil hücum taktikası turuk döyüşçülərinin asurlara qarşı tətbiq etdiyi basqınlardan fərqlənmir. Asur əyalətlərinə turuk akınları qəfil hücumla başlayıb, yağma ilə qurtarırdı. Regionda nüfuzunu artırmağa çalışan asur çarı [[I Şamşi-Adad]] (m.ö.
''"Sevin! Burada qardaşın Davidumu öldürəndə sən qadınlar arasında qalırsan. O halda, indi ordu ilə birlikdə Katanuma gedəcəyin zaman bir ər kişi (kimi) ol. Qardaşın kimi sən də 7 bölgəndə böyük ad qazan"''.<ref>Mari sənədləri,
Turuk axınlarının qarşısını almaq üçün asurlar çox vaxt barışıq siyasətinə əl atırdılar. Belə barış istəyi bəzən baş tutur, bəzən də gerçəkləşmirdi. Turuklarla sərt qarşıdurmadan əziyət çəkən asur bəyləri, hətta qohumluq əlaqələri yaratmaq istəyirlər; ''"İşme-Dağan Zaziyə başlıq (kimi) gümüş, qızıl göndərdi"''
Tədqiq edilən asur yazılarından aydın görünür ki, turuk boyları m.ö. II minilin başlarında geniş ərazilərə nəzarət edən güclü boylar idi. [[Urmiya gölü|Urmu gölü]] hövzəsində ayrı-ayrı bəyliklər şəklində yaşayan turuklar ayrıca dövlət qurmasalar da, regionda qüvvətli rəqib kimi qəbul olunurdu. Turuk boyları asur yazılarında m.ö. XIII əsrə qədər yad olunmuşdur. Onlar e.ə. 1755-ci ildə [[Babil]] çarı [[Hammurapi]]yə qarşı vuruşmuş, Asur çarı [[I Adadnirari]] (e.ə.
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Həmçinin bax ==▼
▲== Həmçinin bax ==
* [[Azərbaycan idarəçiləri]]
* [[Azərbaycan tarixi]]
|