Alanlar: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teq: 2017 viki-mətn redaktoru |
Rescuing 8 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.1 |
||
Sətir 4:
Eramızın ilk əsrlərində köçəri alan tayfaları Azovyanı və Ön Qafqazın çöl bozqır rayonlarında məskunlaşmışdılar. I - II əsrlərdə alan tayfaları Cənubi Qafqaz ölkələrinə - Qafqaz Albaniyasına, İberiyaya, habelə Atropatenaya, Kiçik Asiyaya və Roma imperiyasının bir sıra əyalətlərinə tez-tez talançı basqınlar edirdilər. IV əsrin ikinci yarısında tayfalar hunlar tərəfindən darmadağın olundular və qismən hun tayfa ittifaqına daxil edildilər. Bundan sonra alanların xeyli hissəsi onlarla birlikdə Avropaya hərəkət edərək [[Qalliya]]dan, İspaniyadan keçib Şimali Afrikada vandallara qarışdı. Alanların digər hissəsi isə hunların təzyiqi ilə Şimali Qafqaz dağlarına köçdü. IV əsrdən alan tayfaları burada oturaq həyata keçməyə başladılar. Şimali Qafqaz alanları bir neçə tayfa ittifaqına bölündülər ki, bunların da ən iriləri Şərqi və Qərbi ittifaqlar idilər. Şərqi ittifaq xəzərlərlə və İranla bağlı idi, Qərbi ittifaq isə Bizansla. VI əsrdən etibarən qərbi alanlar arasında xristianlıq yayılmağa başladı. VI əsrdə alan tayfa ittifaqı birlikləri avarlar tərəfindən dağıdıldılar. VII əsrdən X əsrədək Alaniya Xəzər xaqanlığının tərkibinə daxil olmuşdur. X - XII əsrlərdə alanların başda hökmdarları "baqatar"ları olan dövlətləri formalaşır. Bu dövrdə yunan əlifbası əsasında alanların yazısı meydana gəlir. Alanlar "Nart" qəhrəmanlıq eposunu yaratmışlar. Alan mədəniyyəti Ön Qafqaza 1222-ci il monqol-tatar basqınınadək mövcud olmuşdur. XIV əsrdən alanlar arasında islam dini yayılmağa başlamışdır. Müasir osetinlər alanların nəslindəndirlər.
Əksər mənbələrin onların İrandilli olduğu nəzəriyyəsini irəli sürür. Bəzi tarixçilərə görə alanlar [[Türk dilləri|türk dillərində]] danışan köçəri [[Türk xalqları|türk xalqı]]dır.<ref>Ian Almond, [http://books.google.de/books?id=4HGPuAAACAAJ Two faiths, one banner: when Muslims marched with Christians across Europe's battlegrounds] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130930223624/http://books.google.de/books?id=4HGPuAAACAAJ |date=2013-09-30 }}, [[Harvard University Press]], 2011, s.108</ref><ref>Klaus Röhrborn, Wolfgang Veenker: [http://books.google.de/books?id=-FdiAAAAMAAJ Runen, Tamgas und Graffiti aus Asien und Osteuropa] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130930223632/http://books.google.de/books?id=-FdiAAAAMAAJ |date=2013-09-30 }}, In Kommission bei O. Harrassowitz, 1985, s. 5</ref><ref name="Who are Alans">Zakiev M. Z., [http://s155239215.onlinehome.us/turkic/24Alans/WhoAreAlansEn.htm Who are Alans?] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120210181142/http://s155239215.onlinehome.us/turkic/24Alans/WhoAreAlansEn.htm |date=2012-02-10 }}, Kazan, 1995</ref> E.ə. dövrlərdə indiki Qazaxıstan torpaqlarında yaşayırdılar. Miladi dövrün başlanğıc illərində isə bölmələr böyük bir hissəsi Volqa çayını keçərək Don çayı civarlarına, Krım və Şimali Qafqaz torpaqlarına gələrək bu bölgələrdə uzun illər hakimiyyət qurmuşlar.<ref>Biblioteka İnostrannıh Pisateley o Rossii, t.1, SPb, 1836</ref>
== Alan dili ==
Alan adı yazılı mənbələrdə ilk dəfə e.ə. I əsrdə ortaya çıxır və Çin mənbələrinə görə alanlar doqquz [[Telelər|Tele Türk]] boylarından biridir.<ref>Duan, "Dingling, Gaoju and Tiele", s. 47-49, 330-339</ref><ref>Denis Sinor, [http://books.google.de/books?id=ST6TRNuWmHsC The Cambridge History of Early Inner Asia] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160611192329/https://books.google.de/books?id=ST6TRNuWmHsC |date=2016-06-11 }}, Vol. 1, 1990, s.271</ref> Alanlar (Aslar) köhnə [[Orxon abidələri|türk yazılarında]] bir türk boyu olaraq qırğızların yanında çox dəfə ifadə edilmişdir.<ref>Bartold V.V., Kırgızlar: Tarihi bilgiler // 2'ci cilt, 1'ci bölüm., 1963</ref><ref>(Emel Esin, [http://books.google.de/books?id=ltVpAAAAMAAJ A history of pre-Islamic and early-Islamic Turkish culture] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150421065344/http://books.google.de/books?id=ltVpAAAAMAAJ |date=2015-04-21 }}, Ünal Matbaasī, 1980, s.228)</ref> Kaşgarlı Mahmut 'Az keshe' (yani 'Az kişi') adlı ve şübhəsiz Türk olan bir qövm haqqından bəhs edər. Türk tarixçi [[Əl-Biruni|Əl-Biruniyə]] görə alanların dili [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzmşahlar]]ın ve [[kumanlar]]ın dillərinə bənzər. Alanların bir qismi [[Qıpçaqlar|qıpçaq]] ve digər qismi [[Oğuzlar|oğuz]] qollarına aiddir.<ref name="Who are Alans"/> Qaraçay-balkarlar özlərinə bu günə qədər ''Alan'' deyə xitab edərlər və qonşu xalqlar tərəfindən də eyni xitabı almaqdadırlar.<ref>
* ''"Karaçay-Malkarlılar ayrıca kendileri için tarihî bir etnonim olan "Alan" adını kullanır ve birbirlerine "Alan" diye hitap ederler."''</ref> Etimologiji baxımdan alan sözü türk dillərində "''ərazi'', ''düz'', ''açıq yer'', ''geniş'' və ya ''böyük məsafə''" deməkdir.<ref>J. Hill, [http://s155239215.onlinehome.us/turkic/24Alans/AlanianEtymologyNotesEn.htm Alanian Etymology Notes] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210917214230/http://www.s155239215.onlinehome.us/turkic/24Alans/AlanianEtymologyNotesEn.htm |date=2021-09-17 }}</ref> [[Osetinlər]]in əcdadları olduğunu göstərən araşdırmalar da vardır.<ref>
== Mənbələr ==
| |||