Alban əlifbası: Redaktələr arasındakı fərq

Alban əlifbasının yaradılması haqqında əsasən ermənidilli qaynaqlar məlumat verir. V əsr erməni tarixçisi [[Koryun]]<nowiki/>un 443-451-ci illər arasında yazılmış ''Maştotsun həyatı'' adlı əsərində Benyamin adlı alban bir din adamının Maştotsu ziyarət etməsini göstərir. Zaza Aleksidzenin fikrincə bu hadisə 422-ci ildə baş vermişdir.<ref>J. Gippert, W. Schulze, Z. Aleksidze, J.-P. Mahé - The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai, Brepols Publishers, <nowiki>ISBN 978-2-503-53116-8</nowiki>, 2008; 1-ci cild, səh. xvi</ref> Hekayəyə görə Maştots Ermənistandan Albaniyaya gələrək hökmdar [[Yesuagen]]<nowiki/>in sarayına daxil olur, bundan əlavə Alban katolikosu [[Katolikos İyeremiya|İyeremiya]] ilə də görüşür. Koryunun yazdıqlarına görə əlifba qısa bir müddətdə Albaniyada yayılıb, əlifbanın öyrədilməsi üçün məktəblər açılıb, Bibliya tərcümə edilib, hətta bu dildə yazılan materiallardan ermənicəyə tərcümə üçün də istifadə olunub.<ref>İliya Abuladze, “Qafqaz albanlarının yazılarının mövcudluğu barədə yeni məlumatlar” // SSRİ Elmlər Akademiyasının Gürcüstan bölməsinin xəbərləri. 1940. Cild. 1. sayı 4. səh. 317–319; Abramyan A.Q. Qafqaz albanlarının yazılarını deşifri. səh. 5</ref> Əlifba daha sonra [[Paytakaran|Balasakan]] ərazisində də qəbul edilib və buranın yepiskopu Muşeğ əlifbanın təbliği işində iştirak edib.<ref>[http://www.vehi.net/istoriya/armenia/korun/koriun16-29.html{{Cite web |title=Koryun, «Maştotsun həyatı», qədim erməni dilindən ruscaya tərcümə: Ş.V.Smbatyan və K.A. Melik-Oqacanyan. M., 1962] |url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/korun/koriun16-29.html |access-date=2020-12-22 |archive-date=2022-01-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220110223124/http://www.vehi.net/istoriya/armenia/korun/koriun16-29.html |url-status=live }}</ref> Koryun Maştotsun Yesuagenlə harada görüşdüyünü qeyd etməsə də, Aleksidzenin fikrincə böyük ehtimal bu görüş [[Kabalaka]]<nowiki/>da baş tutmuşdur. Koryun əlifbanın yaradıldığı dilin "Alban dili" olduğunu qeyd etsə də, [[Movses Xorenli]]<ref>[[Movses Xorenli]], “Ermənistan tarixi” (Պատմություն Հայոց, ''Patmut'yun Hayots''), 3-cü kitab, 54-cü fəsil</ref> və [[Moisey Kalankatlı]]<ref>[[Moisey Kalankatlı]], “Albaniyanın tarixi”, 2-ci kitab, 3-cü fəsil</ref> bu əlifbanın "Qarqar dili" ({{Lang-hy|Գարգարացւոց}}) üçün yaradıldığını yazırlar. Völfqanq Şulzenin fikrincə bunun səbəbi hökmdar Yesuagenin qarqar ləhcəsində danışması olub.<ref>Wolfgang Schulze, [https://www.jstor.org/stable/j.ctvbkk3np.11 Caucasian Albanian and the Question of Language and Ethnicity] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220430151437/https://www.jstor.org/stable/j.ctvbkk3np.11 |date=2022-04-30 }}, ''Sprachen, Völker und Phantome: Sprach- und kulturwissenschaftliche Studien zur Ethnizität'', [[:en:De Gruyter|De Gruyter]] (2018), səh. 275-312</ref>

Mesrop Maştotsun alban və gürcü dillərinə əlifba yaratması ilə bağlı nüans ən çox səslənən versiyadır. Lakin tədqiqatçı Roman Loluanın fikrincə [[:en:Eznik of Kolb|Yeznik Koğbatsi]], [[Lazar Parpetsi]], [[Yeğişe]], [[Sebeos]] və [[Ananiya Şiraklı]] kimi müəlliflərin əsərlərində bu nüansa yer verməməsi həm erməni, həm də gürcü əlifbalarının daha öncələr başqa şəxslər tərəfindən yaradılması, alban əlifbasının isə bu iki əlifba və yunan əlifbasının bazasında yeni yaradılan bir əlifba olması barədə fikir yürütməyə əsas verir.<ref>R.T.Lolua, “Месроп Маштоц и вопросы генезиса еркатагир и кавказско-албанский письма”, ''[http://book.ivran.ru/en-book?id=132 Albania Caucasica: Collection of Papers. Vol. I] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220709185046/https://book.ivran.ru/en-book?id=132 |date=2022-07-09 }}'', [[REA Şərqşünaslıq İnstitutu]], Moskva (2015), <nowiki>ISBN 978-5-89282-642-6</nowiki>, səh. 189</ref>

Alban əlifbasının aktiv istifadəsinə dair ən son məlumat 1240-1310/20-ci illərdə yaşamış kilikiyalı erməni tarixçi [[:en:Hayton of Corycus|Hetum]]<nowiki/>un əsərində rast gəlinir.<ref>[https://books.google.com/books?id=OjxYAAAAcAAJ ''Haithoni Armeni historia Orientalis: quae eadem et de Tartaris inscribitur''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220325144822/https://books.google.com/books?id=OjxYAAAAcAAJ |date=2022-03-25 }}, Coloniae Brandenburg, 1671, səh 9</ref>

[[1948]]-ci ildə Mingəçevirdə aşkar olunmuş alban yazıları bu gün də maraq doğurur və öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Bunlardan biri xaç daşıdır və V-VII əsrlərin Sudağılan adlanan şəhərgahdakı məbədin otaqlarından birində aşkar olunub. Bu barədə ilk məlumatı [[Saleh Qazıyev]] məlumat vermişdir.<ref>''Казиев С. М.'' Албанская надпись в Мингечауре // Доклады АН Азерб. ССР. — 1948. — № 9.</ref> Lövhədə hündürlüyü 5-5,5 sm olan 56 hərf vardır.<ref>Голубкина Т.И. Еще одна албанская надпись из Мингечаура. //ДАН АзССР, 1949, № 5</ref> Bu, ən uzun və rabitəli yazılardan biridir, o, kapitelin karnizi üzrə uzanaraq, onu dörd tərəfdən əhatə edir. Mingəçevirdə aşkar edilmiş alban yazılı kitabəsi 21 işarədən ibarətdir, 4 sətirlidir. Üzərində alban yazısı olan dördkünclü şamdan da tapılmışdır. 1956-cı ildə A.Q.Abramyan həmin yazıları oxumaqla məşğul olmuş, bu yazıları cəmi iki kənddə – Qutqaşen rayonunun Nic, Vartaşen rayonunun Vartaşen kəndində yaşayan udinlərin dili əsasında oxumağa çalışmışdır. Bu yazılar daha sonra Jost Gippert tərəfindən oxunmuşdur.<ref>[{{Cite web |title=Jost Gippert - The Albanian Inscriptions Revisited |url=https://www.academia.edu/32920468/The_Albanian_Inscriptions_Revisited Jost|access-date=2020-12-22 Gippert|archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325091209/https://www.academia.edu/32920468/The_Albanian_Inscriptions_Revisited The Albanian|url-status=live Inscriptions Revisited]}}</ref>