Mir Möhsün Nəvvab: Redaktələr arasındakı fərq

Mir Möhsünün əsərləri içərisində "Təzkireyi-Nəvvab" toplusu daha artıq maraq doğurur. Burada XIX orta əsrlərdə [[Qarabağ]]dan çıxmış 100-dən artıq şairin həyatı və yaradıcılığı haqqında məlumatlar toplanmışdır. Təzkirə 1913-cü ildə [[Bakı]]da kitab şəklində nəşr olunmuşdur. Nəvvab [[riyaziyyat]], [[kimya]] və [[astronomiya]] ilə maraqlanırdı. O öz evində iki teleskop qoyaraq, kiçik bir rəsədxana və kimya laboratoriyası yaratmışdı. 1899-cu ildə dərslik kimi qələmə aldığı "Kifayətül-ətfal" kitabında o, göy cisimlərinin yerləşməsi və günəş tutulmaları haqda cədvəllər tərtib etmişdir. Alim kimya laboratoriyasında şagirdləri ilə sınaqlar keçirir və orta əsrlərdə yaşamış kimyagərlər tərəfindən verilən nüsxələri yoxlayırdı. "Nəsihətnamə" əsərində cavanlara verdiyi nəsihətlərin sayı 500-dən artıq idi.<ref name="huseyne"/> Tanınmış pedoqoq və alimin etik görüşləri müəyyən mənada onun Kifayətül-ətfal, Nurül-Ənvar" və Pəndnamə kimi kitablarında da öz əksini tapmışdı. [[Qarabağ]] və bütün [[Azərbaycan]] incəsənətinə ən böyük töhfəsini isə Nəvvab heç şübhəsiz, öz bədii yaradıcılığı ilə vermişdi. Bir çox akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bir neçə bina və məscidə vurduğu naxışlər bizə yadigar qalmışdır. Mir Möhsün Nəvvabın məşhur musiqi traktatı Vüzuhül-ərqam ilk dəfə 1913-cü ildə [[Bakı]]da nəşr olunmuşdur (Onun musiqiyə həsr etdiyi Kəşfül-həqiqəti-məsnəvi əsəri də məlumdur)<ref name="huseyne"/>. Həmin risaləsində Mir Möhsün ayrı-ayrı muğamların, bəzi dəstgahların mənşəyi və onların adlarının kökü haqqında məsələləri araşdırır, muğamların şer mətnləri ilə əlaqəliliyi, ifaçı ilə dinləyicinin qarşılıqlı münasibətləri, akustika baxımından onların optimal yerləşməsi problemlərinə toxunur. Nəvvab ilk dəfə olaraq, dəstgah terminindən istifadə edir, o vaxt Qarabağda məlum olan altı dəstgahın adını çəkir: [[Rast]], [[Mahur]], [[Şahnaz]], Rahavi, yaxud [[Rahab]], [[Çahargah]] və [[Nəva]]. Nəvvabın sözlərinə əsasən, ifa olunan dəstgahın tərkibi bir çox hallarda ifaçının zövqündən və qabiliyyətindən asılı olur. Alim həmin əsərində [[Qarabağ]] musiqiçiləri tərəfindən ifa olunan 82 mahnı nə muğamın adını çəkir. Mir Möhsün bir neçə muğamın mənşəyini və onların adının etimologiyasını araşdırır. Belə ki, [[Azərbaycan]], [[Nişapur]], [[Zabuli]], [[Bağdadi]], [[Şirvani]], [[Qacarı]], [[Şah Xətai]] və başqa muğamların adlarını onların yaranmasında rol oynamış şəxslərlə və yer adları ilə əlaqələndirir. [[Rast]] muğamını bahar mehi, Rəhavini yağış damlaları, [[Çahargah]]ı ildırım çaxışı, [[Dügah]]ı fontan vuran bulaqlarla, [[Humayun]]u quşların uçuşu, [[Nəva]]nı bədbəxt sevgililərin ah-naləsi, [[Mahur]]u suların şırıltısı, [[Şahnaz]]ı bülbüllərin cəh-cəhi, [[Üşşaq]]ı quşların havada süzməsi,[[Üzzal]]ı meteoritlərin hərəkəti ilə əlaqələndirir.▼

[[Muğam]]ların emosional təsiri haqqında Nəvvab yazır ki, Üşşaq, Busəlik və Nəva şücaət və hünər göstərməyə ruhlandırır, Bozarq, Rahavi, [[Zəngulə]], Zirəfkəndi, Hüseyni kədərli duyğular oyadır. Nəvvab musiqinin müalicəvi əhəmiyyəti barədə də bir sıra maraqlı fikirlər söyləyir. Əsər bu sözlərlə bitir: "Bu risalə Vətən elminin qüdrətini artırmaq məqsədilə yazılmışdır." Ömrünün bir neçə onilliyini Nəvvab yaradıcılığının tədqiqinə həsr etmiş musiqişünas [[Zemfira Səfərova]] yazır: "Vizuhül-ərqam keçən əsrdə yalnız [[Azərbaycan]]da deyil, bütün Şərq ölkələrində muğam ifaçılığının və musiqi incəsənətinin vacib məsələlərindən bəhs edən qiymətli bir musiqi əsəridir." Nəvvab 1918-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyasını dəyişəndə artıq [[Azərbaycan]]da və onun hüdudlarından qıraqlarda yaxşı tanınırdı.▼