Vikipediya

Gələrsən-Görərsən qalası: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{vikiləşdirmək}}
{{Qala
| ad = GƏLƏRSƏN-GÖRƏRSƏN QALASI
Sətir 13 ⟶ 12:
| vəziyyəti =Xarabalıqları qalıb
}}
Gələrsən-Görərsən qalası Kiş kəndinin şimal-şərqində, Kiş çayının qollarından biri olan Damarçın çayının sol sahilində, Qaratəpə dağının üzərində yerləşir. Qaratəpə dağının arxasında isə yüksək dağlar sıralanır. Qalanın belə bir yerdə salınmasının əsas məqsədi odur ki, qalaya öndən, arxadan və çay tərəfdən qaya sıldırım olduğuna görə hücum etmək mümkün deyil. Qala ilə Kiş kəndi arasındakı ərazi Qala düzü də adlanır. ▼
Qalanın adına ilk dəfə 15-ci əsr tarixçisi İbn Ərəbşahın əsərində təsadüf edirik. Müəllif Əmir Teymurun Gürcüstana hücumlarından bəhs edərkən, qalanın adını "Gəl Gör Get" şəklində təqdim edir. Həmçinin, İbn Ərəbşah qala ətrafında 1403-cü ildə vaqe olmuş hadisələri də təsvir edir:
 
[[Kiş]]lilər bu qalaya Qız, gah da Qızlar qalası deyirlər. Qız "alınmazlıq" və "məğlubedilməzlik" anlamını ifadə edir. Bu qala barəsində məlumat verən yeganə mənbələr Kərim ağa Fatehin və Hacı Seyid Əbdülhəmid Əfəndinin əsərləridir. Həmin mənbələrdə bu qala "Qızlar" adı ilə deyil, "Gələrsən-Görərsən" adı ilə xatırlanır. Hadisələri diqqətlə izlədikdə "Gələrsən-Görərsən" adının Qızlar qalasına sonradan, daha doğrusu, [[1743]]-cü il hadisələri ilə əlaqədar olaraq verildiyi anlaşılır. Şah Təhmasibin [[1551]]-ci ildəki məlum hücumundan qorunmaq üçün şəkililərin həm Kişin özündə yerləşən Kiş qalasında, həm də Qızlar qalasında müdafiə olunduqlarını hər iki mənbə aydın şəkildə təsdiq etməkdədir.
== Bu qalalardan digər biri Gəl-Gör-Get’in göydələn qalasıdır ki ==
öz adı kimi dikbaşlıq və təkəbbürdən söz açar və onun (– adının) mənası türkcə belədir: «gələrsən, görərsən və geri dönərsən», yəni bir kimsə ona baxmaqdan başqa, qeyri bir şeyə nail olmaz[!], onun binası üç tərəfdən hündür təpəliyin üstündə[dir] və [yüksəkliyi həmin] tərəflərin yüksəkliklərinin hamısından daha yüksəkdir. Digər (– dördüncü) tərəfindən dar və nahamar yol [gəlir] və [bu yol] sərt və çətin bir keçiddə başa çatır və o yolu gedən qarşılaşdığı sərtliklərə sinə gərərək hündür bir uçuruma və dərin bir yarğana yetişər ki, onunla qalanın darvazası arasında bir körpü bağlamışlar və körpü götürülərkən qalaya giriş qapadılmış olar.
Teymur elə ki o halın həqiqətindən agahlıq tapdı və o pünhan bir xəbər aşkar oldu, bu qərara gəldi ki, öz məqsədinə çatmayanadək o məhlədən köç etməsin; amma o qalanın yaxınlığına, bir məkan ki, ora düşər və ora elə yer ki dalğalanan dəniz onun içində yerləşsə tapmaq olmaz, bəlkə bütün ətrafı qarma-qarışıq idi və uçurum və yüksəklik elə bil, necə ki öz ərinin qarşısında həyasız bir qadının qəzəbli çöhrəsi – bütünlüklə sərt və kobuddur.
Amma Teymur tamahkarlığından öz sığınacaq və qərargahını orda, o qalanın göz qabağında qurdurmuşdu və ləşgərləri növbə ilə mühasirə və get-gəl işində olurlar və qala adamları gündüzlər körpünü götürüb müharibə və mübarizə bəlasından amanda idilər, çünki, o ətrafda bir məkan ki, mübarizə üçün yarasın və bir meydan ki, cəng üçün işə keçsin, tapmaq olmaz! Və teymurilər elə ki səhər açılır, uzaqdan ox atmaqla [, döyüşün başqa dəhşətlərindən] qurtulurlar və qane aşiq kimi, bir baxışa məmnun olurlar və gecə düşən kimi öz çadırlarının yolunu tuturlar və o yaxınlıqda bir yer yox idi ki bir gecəni başa vura bilələr, o zaman xaçpərəstlər körpünü yerinə qoyub dar bir yol ki, orda öz ehtiyaclarını təchiz edə bilərlər, [həmin yolu] açırlar və gediş-gəlişə başlayırlar, Teymur üçün o qaladan ümidsizlik nişanı zahir olan kimi və onun (– qalanın) fəthini özü üçün xam arzu hesab edən kimi [O,] köç göstərişi verdirdi; amma bu rüsvayçılıqdan qorxuya düşdü və bu geri çəkilməsi üçün bəhanə və [uydurma bir] «səbəb» axtarır.[..]
== O qalanın möcüzəli fəthi barədə dastan ==
Teymurun ləşgəri içində boyları bir və qolları iki şir qüvvəsində iki cavan var idi ki, xasiyyət və görkəm və qorxmazlıq və mərdanəlikdə biri o birindən o qədər də fərqlənmirdi, mübarizə meydanında biri digərinə müvafiq irəli çıxır, tərəzinin iki gözü kimi bərabər olurdular, təsadüf düşdü ki, o ikisindən biri Gürcüstan adamlarından bir kafir ki, şücaətdə şir kimi və boy-buxunda dağ kimi idi, [onunla] qabaq-qabağa çıxdı və Bu Onu yerə yıxıb başını kəsib götürdü və Teymurun dərgahına apardı və bu işdən yüksək bir rütbə qazandı; bu “özünü göstərmə” Bunun bərabərinin ürəyinə təsir etdi və onu bərk şəkkə gətirib məcbur etdi ki bir çarə fikirləşə ki, bəlkə özünün tayı yanında daha yaxşı bir (iş görüb ad-san) qazansın; Onun adı Pirməhəmməd və ləqəbi Qənbər idi və körpü işində heç kəs ondan çox tanışlıq və səriştəyə malik deyildi. O, bir gecə döyüş vasitələrini və öz adamlarını yığıb ilahi köməkliyə güvənməklə, boş və pünhan bir məhlə seçib pusquda durdu və elə gözlədiyi şərait və uğur içində münasib zaman olur, gah sinəsi üstündə süründü, gah da çöməlib iməkləyə-iməkləyə yol gedir və bir toxumun bəhrəsindən ki, [o toxumu] ürəyinin tarlasında əkmiş idi, [bu barədə öz-]özü ilə söhbət edir.
Ta o dəmədək ki sübh çağı üzündən niqabı çıxarıb atdı və xristianlar “götürülən körpü”yə tərəf geri döndülər və onu qurmaq üçün bir-birlərinə kömək edirlər, Pirməhəmməd körpü tərəfə həmlə edər və körpünün kəndirlərini qırar və Onlar körpünü götürmək üçün əl [tutmağa bir şey] tapmadılar; bu halda Ona hücum etdilər və [üstünə] daş və ox yağışı yağdırdılar, Bu, əcəli heç nə ilə tapmayıb, bir iş ki, həllini nəzərdə tutmuşdu [o işdən] geri oturmadı və [atılan] ox və daşdan hansı Ona çatır[sa] baş-gözünə dəyir, Onlar beləcə vuruşma və cəngü-cidalda idilər ki, günəş çıxdı və ruzigar öz təəccüblü işindən barmağını dişlədi və dövranın gözü bərələ qaldı, Onlar ki mühasirə işində idilər, artıq ondan əl çəkərlər və necə ki deyilmiş oldu [ki] Teymur köç göstərişi verdirib, [bundan başqa Teymur] qərargah və çadırlarını [da] hündür bir məkana aparmış idi ki, qəfildən xəbər gətirən bir uğurlu adamının dilindən ürəyinin qulağı ilə bu müjdəni eşitdi:
Qapalı görsən də çarənin qapısını ümidsizliyə qapanma,
Bil ki, bəndə aça bilməyən qapını Allah istədiyi vaxt bilər aça.
Teymurun uzaqdan nəzərinə çatdı ki, qalanın darvazası yanında bir güruh bir-birinə hücum edib mübarizə edirlər; və öz yaxın[ adam]ları və köməkçiləri üçün dedi ki, mən budur görürəm, o şeyi ki, siz də görə bilərsiniz, tələsin və kömək edin və döyüş yerinə yaxın olub məni onun (– davanın) necəliyindən agah edin. Buna görə getdilər ki yenə xəbər əldə etsinlər və o gizli məsələni aşkar etsinlər və Onlar şir ürəklilərdən (elə) bir güruh idilər ki, düşmənçilik [hissi] və kinlilik öz təbiətlərində [bir-birlərinə qarşı] baş qaldırmamış idi və hamısı birlikdə aşağı düşən kimi elə göründü ki, şeytan sifətlər (– monqoloid irqində olanlar, Teymurun əsas ordusu) ilə atdanmağa və qalxmağa və uçmağa qalxmışlar, o dəstənin qabağında gələnlər Pirməhəmmədi ölmüş hesab etdi ki, elə öz odunun atəşində yanırdı və Bu (–Pirməhəmməd) Onları uzaqdan görən kimi təzə bir həyat tapdı və titrəməsini və qüvvəsizliyini bir tərəfə qoyub dirçəliş və qüvvə qazandı.
Xaçpərəstlər körpünü götürməkdə acizliyə düçar olan kimi, ondan üz çevirdilər və istədilər ki qalaya daxil olalar və onun darvazasını möhkəm bağlayalar və bu niyyətlə bir də geri durdular, o zaman Pirməhəmməd onlara hücum etdi və qalaya daxil oldu və Onları darvazanı bağlamaq [imkanın]dan məhrum etdirdi, Onu qılıncla möhkəm yaraladılar və daş-qalaq etdilər və O, əl çəkmədi və elə bu işin həlli üçün öz səy və çalışmasını artırdı və daş və dəmir ki Ona dəyir, agah olmurdu.
Ta o döyüşkən şiri-mərdlər yetişdilər və qəzəb yağışı və hiddət seli kimi göydən və yerdən kömək və yardıma rəvan oldular və qızışmış şirlər kimi Onların üzərinə şığıdılar və Pirməhəmmədi Onların caynaqlarından qurtardılar, o zaman xaçpərəstləri ayağı bağlı dustaqlar edib Onların mallarını talan etdilər və Onların arvad-uşaqlarını əsir götürdülər. Pirməhəmmədi Teymura çatdırdılar və Onu (– Teymuru) Bunun (– Pirməhəmmədin) niyyət və xəyalından agah etdirdilər, sonra Bunun qanı daman yaralarına diqqət yetirdilər – onların sayı on səkkizə çatırdı[!], Teymur Buna razılıq etdi və çoxlu vədlər verdi və Onu yüksək mərtəbəyə aid olan bir rütbəyə malik edib Təbrizə göndərdi və o diyarın başçılarına və fərmandehlərinə sifariş etdirdi ki, həkim və dərman düzəldənlər Bunun başına yığılsınlar və tam sağalmasına çalışsınlar və Onlar Onun (– Pirməhəmmədin) müalicəsində çox çalışdılar və Teymurun fərmanını və (yenə) Onun sifarişini yaxşı həyata keçirdilər və bir çarə axtaranla bir çarə tapıb [Pirməhəmmədin müalicəsini] o dərəcədə bacardılar ki, [tezliklə] Onun xəstəliyini mükəmməl [surətdə] sağaltdılar, elə ki yaralar ondan daha yaxşı idi ki, dərman qəbul etdi və Teymurun yanına getdi, Teymur Onu qoşunlarının bir hissəsi üzərində sərkərdəliyə təyin etdi və ləşgərlərindən çoxlu güruhun fərmandehliyini Onun ixtiyarına verdi '''(Fars dilindən tərcümə Aydın Məmmədovundur).'''
 
▲"Gələrsən-Görərsən" qalası Kiş kəndinin şimal-şərqində, Kiş çayının qollarından biri olan Damarçın çayının sol sahilində, Qaratəpə dağının üzərində yerləşir. Qaratəpə dağının arxasında isə yüksək dağlar sıralanır. Qalanın belə bir yerdə salınmasının əsas məqsədi odur ki, qalaya öndən, arxadan və çay tərəfdən qaya sıldırım olduğuna görə hücum etmək mümkün deyil. Qala ilə Kiş kəndi arasındakı ərazi Qala düzü də adlanır. [[Lev Tolstoy]]un "Hacı Murad" povestinin qəhrəmanlarının başına gələn hadisələr bu qalada cərəyan edir.
Daha sonra İbn Ərəbşah Şirvanşah Şeyx İbrahimin vasitəsi ilə əsirlərin azad olunması barədə yazır, lakin bu zaman söhbət artıq gürcülərdən yox, tatarlardan gedir. Əslində, Şeyx İbrahim Gələsən Görəsən müdafiyəçilərini necə adlandırmalıydı ki? Türk? Yox, bu mümkün deyil! Çünki türklər o vaxtlar yalnız Türküstan əhalisi hesab olunurdu. Yəni indiki özbəklərə, o vaxtlar türk deyirdilər. Türkmən? Axı "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarında türkmənlərdən söhbət gedir. Yox! Türkmənlər o vaxtlar köçəri həyat tərzi sürürdülər. Gələsən-görəsənlilər isə oturaq əhali idi. Amma elə "Kitabi Dədə Qorqud" dastanlarının özündə oğuzlara başqa millətlər tərəfində "tatar" deyilməsi barədə 2 fakt var.Deməli, qalanın müdafiyəçiləri xristian olsalar da, əslində türk idilər və bu elə qalanın adından da bəlli olur.
 
Mənbələr göstərir ki, Şəki xanı Dərviş Məhəmməd xan [[1551]]-ci ildə qalada müdafiə olunmuş və Kiş qalası alındığı zaman qaçmağa cəhd etmiş və şahın adamları tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Yenə həmin mənbələr [[1743]]-cü ildə [[Nadir şah]]ın [[Şəki]]yə hücumu ilə əlaqədar qalanın adını çəkir. [[1743]]-cü ildə [[Hacı Çələbi xan]] Şəkini müstəqil xanlığa çevirdi. Yenidən Şəki şah ordusu ilə qarşılaşmalı oldu. Nadir şahın qoşunları qalanı fasilələrlə mühasirədə saxlayır. Mühasirədə yaşamaq şəkililər üçün çətin olsa da, onlar uzun müddət düşmənlə mübarizə aparmış və ona sərt müqavimət göstərmişlər. "Gələrsən-Görərsən" adı da bu hadisələrlə bağlıdır. Belə rəvayət edirlər ki, üzbəüz duran qoşunlar uzaqdan-uzağa, qışqıra-qışqıra danışa bilirlərmiş. Bir dəfə Nadir şah özü danışığa girir və soruşur: "O necə qaladır ki onu almaq olmur?". Ona cavab verirlər: "Gələrsən-Görərsən". Elə o vaxtdan qala belə adlanır. Hazırda qala dağılmış vəziyyətdədir və ciddi təmir işlərinin aparılması lazımdır. Qalanın müxtəlif hissələri dağılmış vəziyyətdə, bir-birinə yaxın ərazilərdə yerləşir. İndi qalaya ekskursiyalar təşkil olunur və turistlərə açıq şəkildə bura daxil olmağa icazə verilir.
Daha sonralar, 16-cı əsr tarixçisi Həsən Rumlunun "Əhsənüt Təvarix" əsərində Şah Təhmasıbın 1551-ci ildə Şəkiyə yürüşü ilə əlaqədar olaraq Gələsən Görəsən qalasının adına biz bir daha təsadüf edirik. Məlumat üçün əlavə edək ki ilk toqquşmada Şəkinin əsas əmirlərindən biri olan Hüseyn ağa (Bu ad ərəb əlifbası ilə yazılmış mətndə hən də "Cövşən ağa" kimi oxunula bilər!) həlak olmuş və Dərviş Məhəmməd xan Hüseyn ağanın qardaşı Mahmud bəyi Kiş qalabəyi təyin etmişdir. Lakin 20 günlük müqavimətdən sonra Mahmud bəy təslim oldu. Gələsən Görəsəndə də drammatik döyüşlər getdi. Qızılbaşlar Osmanlılarla müharibə etmək üçün Portuqaliyadan təzəcə göndərilmiş "Firəng topları"ndan istifadə edirdilər. Bu toplardan birini yuxarı qaldırdılar ki qalaya yaxından atəş açsınlar, lakin birdən qalanın qapısı aşıldı və içəridən bir dəstə adam çıxıb topçuları öldürdü və "Firəng topu"nu özləri ilə götürüb qalaya apardılar. Bundan sonra Gələsən-Görəsəndən də "Firəng top"u atılmağa başladı. Lakin Kiş qalası təslim olduqdan sonra Gələsən-Görəsənin müdafiəsi çətinləşirdi. Bir gecə Dərviş Məhəmməd xan 400 nəfərlə qaladan çıxıb mühasirəni yarmaq istədi və döyüş zamanı bu dəstədən 250 nəfər, o cümlədən Dərviş Məhəmməd xan özü də öldürüldü. Amma Mahmud bəy, hansı ki Kiş qalasını Şəh Təhmasibə təslim etmişdi və şahın yanında idi, onun bəxti gətirdi, qarma-qarışıqlıqdan istifadə edib qaçdı.
 
Növbəti dəfə biz Gələsən-Görəsən qalasının adına [[1743]]-cü ildə [[Nadir şah]]ın [[Şəki]]yə hücumu ilə əlaqədar Şəkinin yerli tarixçilərinin, Kərim ağa Şəkixanovun və Hacı Seyid Əbdülhəmidin, əsərlərində təsadüf edirik. Nadir Şah qalanı ala bilmədi. Maraqlıdır ki, Nadır şahın bu müvəffəqiyyətsizliyi barədə onun saray tarixçiləri heç nə yazmayıblar. Amma şahın ordusunda bir rus məsləhətçi var idi, o gizlincə, Həştərxana göndərdiyi raportda bunu təsdiq etmişdir. Həmçinin, yazırdı ki, "deyirlər, şahın ordusunda 100 min nəfər var, amma mən dağın başına çıxıb təxmini müəyyənləşdirdim ki 30 min olar ya yox!".
Nadir şah geri çəkilməyə məcbur olur, amma bir müddətdən sonra gizlincə Şəkiyə bir dəstə göndərir, onlar qəfildən hücum edərək Şəkini çalıb-talayırlar və buradan çoxlu əsir aparırlar. Əsirləri geri qaytarmaq üçün Hacı Çələbi xan öz böyük oğlu Həsən ağanı Nadir şahın yanına danışığa göndərir. Görünür, Hacı Çələbi xan ən nəhayətdə Nadir şahın hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur olub. Maraqlıdır ki, 1806-cı ildə rus qoşunu ilə Şəki xanlığını qoşununun toqquşması nəticəsində birinci tərəf qələbə qazanmış və onların şəkililərdən qənimət götürdükləri 6 bayraqdan biri Nadir şahın bayrağı idi. Amma həmin bayraq heç də Nadir şahın zamanında deyil, daha 100 il əvvəl Hindistanda hazırlanmışdı...
 
Hazırda qala dağılmış vəziyyətdədir və ciddi təmir işlərinin aparılması lazımdır. Qalanın müxtəlif hissələri dağılmış vəziyyətdə, bir-birinə yaxın ərazilərdə yerləşir. İndi qalaya ekskursiyalar təşkil olunur və turistlərə açıq şəkildə bura daxil olmağa icazə verilir.
{{Ar|گلرسن - گؤره رسن قالاسی}}
{{Azərbaycan qalaları}}
 
[[Kateqoriya:Azərbaycan qalaları]]
[[Kateqoriya:Şəki abidələri]]
 
[[ru:Гелярсан-Гёрарсан]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Gələrsən-Görərsən_qalası"