|
}}}}
'''Aral dənizi''' və ya''' '''Aral gölü''' ({{Dil-kz|Арал теңізі}}, {{Dil-uz|Orol dengizi, Орол денгизи}}, {{Dil-kaa|Aral ten'izi, Арал теңизи}})— [[Mərkəzi Asiya]]da, [[Qazaxıstan]] və [[Özbəkistan]] sərhədində, [[Turan ovalığı]]nda axarsız şor [[göl]]. [[1960-cı il|XX əsrin 60-cı illərindən]] [[dəniz]]in əsas qida mənbəyi [[Amudərya]] və [[Sırdərya]] çayları [[su]]yunun [[kənd təsərrüfatı]] ehtiyaclarına daha çox işlədilməsi nəticəsində'''
'''Aral [[dəniz]]inin səviyyəsi intensiv surətdə aşağı düşməyə başlamışdır. Artıq 200 ilədək səviyyə 19 m aşağı düşmüş, səthinin sahəsisah. 24,4 min km<sup>2</sup>
-ə, həcmi 175 km<sup>3</sup>-ə, duzluluğu 46–59%-ə çatmış, sahil xətti onlarla km geriyə çəkilmişdir. Amudərya və Sırdərya çaylarının suyu bəzi illərdə Aral dənizinə gəlib çatmır. 1989-cu ildə 𝑆̧𝑖𝑚𝑎𝑙𝑖dəniz 𝑣𝑒iki 𝐶𝑒𝑛𝑢𝑏𝑖hissəyə 𝐴𝑟𝑎𝑙parçalandı dəniz𝑖— ikiŞimali hissəyə(Kiçik), parçalandıCənubi ([[Böyük Aral|Böyük) Aral]] dənizi. Aral dənizinin şimal sahilləri bəzi yerlərdə hündür, bəzi yerlərdə alçaq, şərq sahilləri qumluqdur; cənub sahilini, əsasən, Amudəryanın [[delta]]sı, qərb sahilini [[Üstyurd]] platosunun uçurumu (hünd. 250 m-dək) tutur. Aral dənizində çoxlu sayda [[ada]] var. Ən böyükləri [[Kokaral adası|Kokaral]], [[Barsakelmes]] və [[Vozrajdeniya adası|Vozrojdeniyedir]]. [[İqlim]]i kontinentaldır. [[Hava]]nın orta [[temperatur]]u [[yay]]da 24–26 °C, qışda–7-dən –13,5-°C-yə qədərdir. Suyun səthində temperatur yayda 28–30 °C, [[qış]]da 0°C-dən aşağıdır. İllik yağıntı 110–1'''50110–150 mm-dir. Axınlar [[saat]] əqrəbi istiqamətindədir. Aral dənizi [[balıqçılıq]] təsərrüfatını və [[nəqliyyat]] əhəmiyyətini itirmiş, [[ekoloji fəlakət]] zonasına çevrilmişdir. Dənizin qurumasının qarşısını almaq, [[fauna]] və [[flora]]sını bərpa etmək üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış yollar axtarılır.<ref>{{AME|1|587}}</ref>
[[Fayl:Aralsee.gif|200px|thumb|right|Aral dənizinin səviyyəsinin aşağı enməsi 1960–2010-cu illər.]]
[[Fayl:Aralsee.gif|200px|thumb|right|'''Aral dənizinin səviyyəsinin aşağı enməsi 1960–2010-cu illər.''']]Aral dənizi qapalı hövzə (endorheik) göldür. Özbəkistan və Qazaxıstan arasında yerləşən Aral gölü hövzəsi əsasən Ceyhun, Seyhun və Zerevşan çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Sovetlərin yeni iqtisadi modelinə uyğun olaraq 1960-cı illərdən pambıqçılıq üçün intensiv və genişmiqyaslı suvarma işləri aparılıb, Aral gölünü qidalandıran çayların suyundan ciddi şəkildə istifadə olunub. Həmin gündən göl güclü quruma və kiçilmə dövrünə qədəm qoyub. Birinci mərhələdə göl şimal və cənub hissələrinə bölünmüşdür; 2003-cü ildə gölün qərb və şərq olaraq ayrıldığı müşahidə edilmişdir. Cənubi Aral gölü hələ də kiçilir, suları çirklənir və şorandır, ona görə də gölün təbii ekosistemi dağılıb. Qazaxıstan tərəfdə Aral gölünün şimal hissəsində Seyhun üzərində tikilən və 2005-ci ildə tikintisi başa çatdırılan Kök-Aral bəndi ilə suyun səviyyəsi 30 metrdən 42 metrə yüksəldi, duzluluq azaldı və balıqçılıq qismən canlandı. Özbəkistanda da Ceyhun çayının drenajı ilə su obyektlərinin və tənzimlənən süni göllərin yaradılması istiqamətində işlər aparılır. Aral dənizi Mərkəzi Asiya respublikalarının dövlət başçıları səviyyəsində maraq obyekti olmuşdur. Göl adından bir çox layihələr hazırlayan təşkilatların sonuncu layihəsi gölün ekoloji və sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün hazırlanmış Aral gölü hövzəsi proqramının (ASBP-3) 3-cü mərhələ layihəsidir. Xüsusilə cənub Aral gölündəki canlandırma fəaliyyətləri üçün Ceyhun çayından daha az su çəkilməli və bu davamlı olmalıdır. Xülasə, bir çox tədqiqatlar göstərir ki, Seyhun və Ceyhun çayı hövzələrinin mühafizəsi Aral gölünün tam reabilitasiyası üçün vacibdir və regionda kənd təsərrüfatı suvarma suyunun planlı şəkildə idarə edilməsinə ehtiyac var.[1]
Aral dənizini araşdırmaq üçün bir neçə səfərlər edildi. Alimlər hesab edirlər ki, Aral dənizi ilə Kaynozoy erasının ortalarında (21 milyon il əvvəl) Xəzər dənizi ilə birləşmişdir, lakin sonralar çaylar hər iki okeanı məhv edərək ikiyə bölmüşdür.[1]
{{İstinad siyahısı}}
== Xarici keçidlər ==
'''<br />'''
'''<br />'''
'''<br />'''
{{Dənizlər}}
{{Asiya bölgələri}}
[[Kateqoriya:Sərhəd gölləri]]
|
