Vikipediya

Ədalət: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k 94.20.68.4 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq C Mirəli2001 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 2:
[[Fayl:JMR-Memphis1.jpg|thumb|200px|right|Ədalət iahəsi]]
 
'''Ədalət''' — [[mücərrəd mənalı sözlər]]dəndir. [[İnsan]]lar arasında mübahisəli məsələlərdə düzgün, qərəzsiz qərar verənlər ədalətli adlanırlar. Əxlaqi-hüquqi, hәmçininhəmçinin sosial-siyasi şüur kateqoriyası.
Ədalət "Ədl" sözündən olub, ərəb dilində bərabərlik və insaflı mənalarını daşıyır.
Gündəlik həyatımızda ədalət və zülmkarlığa aid çoxlu nümunələrlə rastlaşırıq. Məsələn, imtahanda qiyməti 3 olan şagirdə yersiz yerə 5 vermək, həmçinin cinayətkarı azad edib günahsızı zindana salmaq və s… buna misal ola bilər.▼
 
▲Ədalət "Ədl" sözündən olub, ərəb dilində bərabərlik və insaflı mənalarını daşıyır. Gündəlik həyatımızda ədalət və zülmkarlığa aid çoxlu nümunələrlə rastlaşırıq. Məsələn, imtahanda qiyməti 3 olan şagirdə yersiz yerə 5 vermək, həmçinin cinayətkarı azad edib günahsızı zindana salmaq və s… buna misal ola bilər.
== ümumi məlumat ==▼
Ədalət anlayışı cәmiyyәtdә ayrı-ayrı fәrdlәrin (sosial qrupların) praktiki rolu ilә onların sosial mövqeyi, hüquq vә tәәhhüdlәri, әmәl vә әcri, әmәk vә mükafatlandırılması, cinayәt vә cәzası, insanın xidmәtlәri vә bunların cәmiyyәt tәrәfindәn qәbul edilmәsi arasında uyğunluq tәlәbini ifadә edir. Bu nisbәtin pozulması әdalәtsizlik kimi qiymәtlәndirilir. Ədalət şәxsiyyәt, cәmiyyәt vә dövlәtin, hәmçinin hüquqi münasibәtlәrdә iştirak edәnlәrin maraqları arasındakı tarazlığı müәyyәnlәşdirir, bәrabәrlik vә azadlıq ideyalarını әks etdirir.▼
 
▲== ümumiÜmumi məlumat ==
İctimai şüur tarixindә Ədalətin ilk anlamı ibtidai-icma quruluşu normalarına, ümumi qәbul olunmuş qaydalara danışıqsız riayәt edilmәsinin qәbulu ilә bağlı idi. Sosial tәcrübәdә bu anlam mәnfi mәna daşıyırdı. Belә ki, ümumi normanın pozulmasına görә cәza tәlәbi irәli sürülürdü, bunun praktiki ifadәsi isә qәbilә intiqamı institutu idi. Ədalətin insanların ayrı-ayrı nemәtlәrә yiyәlәnmәsini dә ehtiva edәn daha mürәkkәb vә müsbәt mәnası fәrdin qәbilәdәn ayrılması dövründә meydana gәlmişdi. İlkin olaraq o, әsas etibarilә, hәyat vasitәlәrindәn istifadәdә vә hüquqlarda bütün insanların bәrabәrliyi mәnasını daşıyırdı. Xüsusi mülkiyyәtin vә ictimai bәrabәrsizliyin meydana gәlmәsi ilә Ədaləti bәrabәrlikdәn fәrqlәndirmәyә başlamış, bu anlayışa insanlar arasında onların dәyәrliliyinә uyğun gәlәn mövqe fәrqlәrini dә daxil etmişdilәr.▼
▲Ədalət anlayışı cәmiyyәtdәcəmiyyətdə ayrı-ayrı fәrdlәrinfərdlərin (sosial qrupların) praktiki rolu ilәilə onların sosial mövqeyi, hüquq vәvə tәәhhüdlәritəəhhüdləri, әmәləməl vәvə әcriəcri, әmәkəmək vәvə mükafatlandırılması, cinayәtcinayət vәvə cәzasıcəzası, insanın xidmәtlәrixidmətləri vәvə bunların cәmiyyәtcəmiyyət tәrәfindәntərəfindən qәbulqəbul edilmәsiedilməsi arasında uyğunluq tәlәbinitələbini ifadәifadə edir. Bu nisbәtinnisbətin pozulması әdalәtsizlikədalətsizlik kimi qiymәtlәndirilirqiymətləndirilir. Ədalət şәxsiyyәtşəxsiyyət, cәmiyyәtcəmiyyət vәvə dövlәtindövlətin, hәmçininhəmçinin hüquqi münasibәtlәrdәmünasibətlərdə iştirak edәnlәrinedənlərin maraqları arasındakı tarazlığı müәyyәnlәşdirirmüəyyənləşdirir, bәrabәrlikbərabərlik vәvə azadlıq ideyalarını әksəks etdirir.
 
▲İctimai şüur tarixindәtarixində Ədalətin ilk anlamı ibtidai-icma quruluşu normalarına, ümumi qәbulqəbul olunmuş qaydalara danışıqsız riayәtriayət edilmәsininedilməsinin qәbuluqəbulu ilәilə bağlı idi. Sosial tәcrübәdәtəcrübədə bu anlam mәnfimənfi mәnaməna daşıyırdı. BelәBelə ki, ümumi normanın pozulmasına görәgörə cәzacəza tәlәbitələbi irәliirəli sürülürdü, bunun praktiki ifadәsiifadəsi isәisə qәbilәqəbilə intiqamı institutu idi. Ədalətin insanların ayrı-ayrı nemәtlәrәnemətlərə yiyәlәnmәsiniyiyələnməsini dәdə ehtiva edәnedən daha mürәkkәbmürəkkəb vәvə müsbәtmüsbət mәnasımənası fәrdinfərdin qәbilәdәnqəbilədən ayrılması dövründәdövründə meydana gәlmişdigəlmişdi. İlkin olaraq o, әsasəsas etibarilәetibarilə, hәyathəyat vasitәlәrindәnvasitələrindən istifadәdәistifadədə vәvə hüquqlarda bütün insanların bәrabәrliyibərabərliyi mәnasınımənasını daşıyırdı. Xüsusi mülkiyyәtinmülkiyyətin vәvə ictimai bәrabәrsizliyinbərabərsizliyin meydana gәlmәsigəlməsi ilәilə Ədaləti bәrabәrlikdәnbərabərlikdən fәrqlәndirmәyәfərqləndirməyə başlamış, bu anlayışa insanlar arasında onların dәyәrliliyinәdəyərliliyinə uyğun gәlәngələn mövqe fәrqlәrinifərqlərini dәdə daxil etmişdilәretmişdilər.
''Aristotel Ədalət anlayışını'' ''– geniş vә dar mәnalarda işlәtmişdir.'' Ümumi, geniş mәnada Ədalət ictimai hәyatın mәntiqiliyidir; onu insanlar arasında sosial baxımdan bütün nizamlanmış münasibәtlәrin әxlaqi meyarı, ictimai işlәrdә son әxlaqi-istinadedici instansiya kimi müәyyәnlәşdirmәk mümkündür. O, sosial sahәyә proyeksiya olunmuş mәnәviyyata uyğun gәlir. Xüsusi, dar mәnada Ədalət insanların birgә yaşayışının mәnfәәt vә mәşәqqәtlәrinin bölüşdürülmәsindә әxlaqi cәhәtdәn sanksiyalaşdırılmış uyğunluq, cәmiyyәtdә vә dövlәtdә münaqişәdә olan maraqların vә fәaliyyәtlәrinin qarşılıqlı tarazlaşdirmasının kooperasiyası üsulunun özünün tәkmillik dәrәcәsidir.▼
 
▲''Aristotel Ədalət anlayışını'' ''– geniş vәvə dar mәnalardamənalarda işlәtmişdirişlətmişdir.'' Ümumi, geniş mәnadamənada Ədalət ictimai hәyatınhəyatın mәntiqiliyidirməntiqiliyidir; onu insanlar arasında sosial baxımdan bütün nizamlanmış münasibәtlәrinmünasibətlərin әxlaqiəxlaqi meyarı, ictimai işlәrdәişlərdə son әxlaqiəxlaqi-istinadedici instansiya kimi müәyyәnlәşdirmәkmüəyyənləşdirmək mümkündür. O, sosial sahәyәsahəyə proyeksiya olunmuş mәnәviyyatamənəviyyata uyğun gәlirgəlir. Xüsusi, dar mәnadamənada Ədalət insanların birgәbirgə yaşayışının mәnfәәtmənfəət vәvə mәşәqqәtlәrininməşəqqətlərinin bölüşdürülmәsindәbölüşdürülməsində әxlaqiəxlaqi cәhәtdәncəhətdən sanksiyalaşdırılmış uyğunluq, cәmiyyәtdәcəmiyyətdə vәvə dövlәtdәdövlətdə münaqişәdәmünaqişədə olan maraqların vәvə fәaliyyәtlәrininfəaliyyətlərinin qarşılıqlı tarazlaşdirmasının kooperasiyası üsulunun özünün tәkmilliktəkmillik dәrәcәsidirdərəcəsidir.
Ədalət nәzәriyyәsindә bir-birinә qarşılıqlı ehtiyacları olan vә bu mәnada öz aralarında bәrabәr olan fәrdlәr birgәyaşayış aspektindә nәzәrdәn keçirilirlәr. Fәrdlәr birlikdә cәmiyyәti tәşkil etdiklәrinә, icmalar halında yaşadıqlarına görә dә müәyyәn ümumiliyә malikdirlәr. Mәhz bu fundamental cәhәt Ədalətin başlanğıcıdır.▼
 
▲Ədalət nәzәriyyәsindәnəzəriyyəsində bir-birinәbirinə qarşılıqlı ehtiyacları olan vәvə bu mәnadamənada öz aralarında bәrabәrbərabər olan fәrdlәrfərdlər birgәyaşayışbirgəyaşayış aspektindәaspektində nәzәrdәnnəzərdən keçirilirlәrkeçirilirlər. FәrdlәrFərdlər birlikdәbirlikdə cәmiyyәticəmiyyəti tәşkiltəşkil etdiklәrinәetdiklərinə, icmalar halında yaşadıqlarına görәgörə dәdə müәyyәnmüəyyən ümumiliyәümumiliyə malikdirlәrmalikdirlər. MәhzMəhz bu fundamental cәhәtcəhət Ədalətin başlanğıcıdır.
Aristotelin formulә etdiyi "digәrinә münasibәtdә Ədalətlilik bәrabәrliyin özüdür (to ision)" müddәası Ədalətin әxlaqi-hüquqi әsasıdır. Etik cәhәtdәn Ədalət xoşbәxt olmaq imkanında vә bunun üçün zәruri (hәr kәs üçün özünә lazım olan) nemәtlәrin әldә olunmasında bәrabәrlik rolunu oynayır. Ona görә, hәr hansı bitkin Ədalət konsepsiyası bütün fәrdlәr üçün eyni dәrәcәdә әlçatan olan tәmәl dәyәrlәrә әsaslanır, hәr bir sosial Ədalət tәcrübәsi isә bütün vәtәndaşlar üçün bәrabәr dәrәcәdә әlçatan olan vә tarixәn konkret xarakter daşıyan maddi vә mәnәvi nemәtlәr mәcmusunu nәzәrdә tutur. Hüquqi aspektdә Ədalət formal bәrabәrlik, tәlәblәrin, qanunların, qaydaların, normaların miqyasının eyniliyidir. Öz aralarında hüquq subyektlәri qismindә bәrabәrlәşdirilәn şәxslәrә çevrilmiş fәrdlәr vә onların hәrәkәtlәri bu meyarlarla "ölçülür". Ədalət әxlaqda vә hüquqda bәrabәrlik demәk olsa da, әhәmiyyәtli dәrәcәdә fәrqlәnir. Əxlaqi (etik) Ədalət sonsuzluqların bәrabәrliyidir, insanların hәr biri öz iddialarında vә sәylәrindә yeganә, әvәzedilmәz, tükәnmәz olduqlarına görә bәrabәrdirlәr. Hüquqi Ə. vahidlәrin bәrabәrliyidir, o, riyazi bәrabәrlik qanunlarına tamamilә uyğun gәlir. Müәyyәn mәnada yalnız onu bәrabәrlik hesab etmәk mümkündür, çünki insanlar burada mәhz hüquq subyektlәri kimi bәrabәrdirlәr.▼
 
▲Aristotelin formulәformulə etdiyi "digәrinәdigərinə münasibәtdәmünasibətdə Ədalətlilik bәrabәrliyinbərabərliyin özüdür (to ision)" müddәasımüddəası Ədalətin әxlaqiəxlaqi-hüquqi әsasıdırəsasıdır. Etik cәhәtdәncəhətdən Ədalət xoşbәxtxoşbəxt olmaq imkanında vәvə bunun üçün zәrurizəruri (hәrhər kәskəs üçün özünәözünə lazım olan) nemәtlәrinnemətlərin әldәəldə olunmasında bәrabәrlikbərabərlik rolunu oynayır. Ona görәgörə, hәrhər hansı bitkin Ədalət konsepsiyası bütün fәrdlәrfərdlər üçün eyni dәrәcәdәdərəcədə әlçatanəlçatan olan tәmәltəməl dәyәrlәrәdəyərlərə әsaslanırəsaslanır, hәrhər bir sosial Ədalət tәcrübәsitəcrübəsi isәisə bütün vәtәndaşlarvətəndaşlar üçün bәrabәrbərabər dәrәcәdәdərəcədə әlçatanəlçatan olan vәvə tarixәntarixən konkret xarakter daşıyan maddi vәvə mәnәvimənəvi nemәtlәrnemətlər mәcmusunuməcmusunu nәzәrdәnəzərdə tutur. Hüquqi aspektdәaspektdə Ədalət formal bәrabәrlikbərabərlik, tәlәblәrintələblərin, qanunların, qaydaların, normaların miqyasının eyniliyidir. Öz aralarında hüquq subyektlәrisubyektləri qismindәqismində bәrabәrlәşdirilәnbərabərləşdirilən şәxslәrәşəxslərə çevrilmiş fәrdlәrfərdlər vәvə onların hәrәkәtlәrihərəkətləri bu meyarlarla "ölçülür". Ədalət әxlaqdaəxlaqda vәvə hüquqda bәrabәrlikbərabərlik demәkdemək olsa da, әhәmiyyәtliəhəmiyyətli dәrәcәdәdərəcədə fәrqlәnirfərqlənir. Əxlaqi (etik) Ədalət sonsuzluqların bәrabәrliyidirbərabərliyidir, insanların hәrhər biri öz iddialarında vәvə sәylәrindәsəylərində yeganәyeganə, әvәzedilmәzəvəzedilməz, tükәnmәztükənməz olduqlarına görәgörə bәrabәrdirlәrbərabərdirlər. Hüquqi Ə. vahidlәrinvahidlərin bәrabәrliyidirbərabərliyidir, o, riyazi bәrabәrlikbərabərlik qanunlarına tamamilәtamamilə uyğun gәlirgəlir. MüәyyәnMüəyyən mәnadamənada yalnız onu bәrabәrlikbərabərlik hesab etmәketmək mümkündür, çünki insanlar burada mәhzməhz hüquq subyektlәrisubyektləri kimi bәrabәrdirlәrbərabərdirlər.
İnsanlar sosial mәkanın "hәmtәsisçilәri" qismindә bәrabәrdirlәr. Lakin tәsis aktının özü tәsis edilәn sosial mәkan strukturunu (әmәk bölgüsü, idarәetmә orqanlarının ayrılması vә s.) yaradan mövqelәrin vә mәşğuliyyәtlәrin qeyri-bәrabәrliyinin legitimlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Problem bәrabәrliyin vә qeyri-bәrabәrliyin uyğunlaşdırılması vә birlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Onun çәtin hәll olunması Ədalət uğrunda mübarizә şüarı altında baş verәn bütün ictimai iğtişaşların әsas mәnbәyidir.▼
 
▲İnsanlar sosial mәkanınməkanın "hәmtәsisçilәrihəmtəsisçiləri" qismindәqismində bәrabәrdirlәr.bərabərdirlər, Lakinlakin tәsistəsis aktının özü tәsistəsis edilәnedilən sosial mәkanməkan strukturunu (әmәkəmək bölgüsü, idarәetmәidarəetmə orqanlarının ayrılması vәvə s.) yaradan mövqelәrinmövqelərin vәvə mәşğuliyyәtlәrinməşğuliyyətlərin qeyri-bәrabәrliyininbərabərliyinin legitimlәşdirilmәsindәnlegitimləşdirilməsindən ibarәtdiribarətdir. Problem bәrabәrliyinbərabərliyin vәvə qeyri-bәrabәrliyinbərabərliyin uyğunlaşdırılması vәvə birlәşdirilmәsindәnbirləşdirilməsindən ibarәtdiribarətdir. Onun çәtinçətin hәllhəll olunması Ədalət uğrunda mübarizәmübarizə şüarı altında baş verәnverən bütün ictimai iğtişaşların әsasəsas mәnbәyidirmənbəyidir.
Ədalətin hәlә Aristotel tәrәfindәn fәrqlәndirilmiş vә sonrakı bütün Ədalət nәzәriyyәlәrinin әsasına çevrilәn iki növü (forması) var: bölüşdürücü, yaxud distributiv vә bәrabәrlәşdirici, yaxud retributiv.▼
 
▲Ədalətin hәlәhələ Aristotel tәrәfindәntərəfindən fәrqlәndirilmişfərqləndirilmiş vәvə sonrakı bütün Ədalət nәzәriyyәlәrininnəzəriyyələrinin әsasınaəsasına çevrilәnçevrilən iki növü (forması) var: bölüşdürücü, yaxud distributiv vәvə bәrabәrlәşdiricibərabərləşdirici, yaxud retributiv.
Bölüşdürücü Ədalət şәxslәrin dәyәrliliyi nәzәrә alınmaqla, onların ümumi işә töhfәlәrindәn, cәmiyyәt miqyasında "xüsusi çәkilәri"ndәn asılı olaraq nemәtlәrin vә buna müvafiq vәzifәlәrin bölüşdürülmәsidir. Burada şәxslәrin keyfiyyәti nәzәrә alınır. Bölüşdürücü Ədalətin normaları cәmiyyәt tәrәfindәn, әsasәn, onun obyektiv qanunları ilә müәyyәnlәşsә dә, özündә subyektivlik, xalqların, nәsillәrin, şәxsiyyәtlәrin mental xüsusiyyәtlәrinin vә iradi qәtiyyәtinin aşkar izlәrini daşıyır. Bölüşdürücü Ədalətin tarixәn formalaşmış üç әsas prinsipi var: hәr kәsә – eyni şeyi (hamlıya bәrabәr miqdarda), hәr kәsә – xidmәtlәrinә görә, hәr kәsә – tәlәbatına görә. Hazırda "hәr kәsә xidmәtlәrinә görә" prinsipi müasir cәmiyyәtlәrdә әsas olaraq qәbul edilir. Digәr prinsiplәr dә mühümdür, lakin onların tәtbiq sahәlәri nisbәtәn dardır; mәs., baza dәyәrlәri olan nemәtlәrin (insan hüquqlarının) bölüşdürülmәsi "ümumi bәrabәrlik" prinsipi ilә hәyata keçirilir, uşaqların sayından asılı olaraq sosial yardımın, yaxud vergi imtiyazlarının ayrılması isә "hәr kәsә tәlәbatına görә" prinsipinә uyğun gәlir.▼
 
▲Bölüşdürücü Ədalət şәxslәrinşəxslərin dәyәrliliyidəyərliliyi nәzәrәnəzərə alınmaqla, onların ümumi işәişə töhfәlәrindәntöhfələrindən, cәmiyyәtcəmiyyət miqyasında "xüsusi çәkilәriçəkiləri"ndәnndən asılı olaraq nemәtlәrinnemətlərin vәvə buna müvafiq vәzifәlәrinvəzifələrin bölüşdürülmәsidirbölüşdürülməsidir. Burada şәxslәrinşəxslərin keyfiyyәtikeyfiyyəti nәzәrәnəzərə alınır. Bölüşdürücü Ədalətin normaları cәmiyyәtcəmiyyət tәrәfindәntərəfindən, әsasәnəsasən, onun obyektiv qanunları ilәilə müәyyәnlәşsәmüəyyənləşsə dәdə, özündәözündə subyektivlik, xalqların, nәsillәrinnəsillərin, şәxsiyyәtlәrinşəxsiyyətlərin mental xüsusiyyәtlәrininxüsusiyyətlərinin vәvə iradi qәtiyyәtininqətiyyətinin aşkar izlәriniizlərini daşıyır. Bölüşdürücü Ədalətin tarixәntarixən formalaşmış üç әsasəsas prinsipi var: hәrhər kәsәkəsə – eyni şeyi (hamlıya bәrabәrbərabər miqdarda), hәrhər kәsәkəsə – xidmәtlәrinәxidmətlərinə görәgörə, hәrhər kәsәkəsə – tәlәbatınatələbatına görәgörə. Hazırda "hәrhər kәsәkəsə xidmәtlәrinәxidmətlərinə görәgörə" prinsipi müasir cәmiyyәtlәrdәcəmiyyətlərdə әsasəsas olaraq qәbulqəbul edilir. DigәrDigər prinsiplәrprinsiplər dәdə mühümdür, lakin onların tәtbiqtətbiq sahәlәrisahələri nisbәtәnnisbətən dardır; mәsməs., baza dәyәrlәridəyərləri olan nemәtlәrinnemətlərin (insan hüquqlarının) bölüşdürülmәsibölüşdürülməsi "ümumi bәrabәrlikbərabərlik" prinsipi ilәilə hәyatahəyata keçirilir, uşaqların sayından asılı olaraq sosial yardımın, yaxud vergi imtiyazlarının ayrılması isәisə "hәrhər kәsәkəsə tәlәbatınatələbatına görәgörə" prinsipinәprinsipinə uyğun gәlirgəlir.
Bәrabәrlәşdirici Ədalətdә şәxslәrin dәyәrliliyi diqqәtә alınmır. Burada söhbәt ictimai münasibәtlәrin Aristotel tәrәfindәn ixtiyari vә qeyri-ixtiyari mübadilә kimi adlandırılmış iki tipindәn – әşyaların mübadilәsindәn vә cәzalardan gedir. Əşyaların mübadilәsi onların hәqiqi dәyәrlәrinә uyğun hәyata keçirildiyi halda Ədalətli hesab edilir. Bәrabәrlәşdirici Ədalətin mәkanı, әsasәn, bazardır: burada alıcının kimliyi deyil, onun nә qәdәr hesab ödәdiyi mühümdür. Cәzalarda Ədalətli qiymәtlәndirmә cinayәt nәticәsindә vurulmuş zәrәrә adekvat olan ölçünü tapmaqla, cәzanın qaçılmazlığı – cinayәtin kim tәrәfindәn hәyata keçirilmәsindәn asılı olmayaraq cәzanın verilmәsidir. Bölüşdürücü Ədalət, әsasәn, mәişәt sәviyyәsindә (subyektiv ifadә olunmuş aspektdә), bәrabәrlәşdirici Ədalət isә işgüzar (obyektlәşdirilmiş) aspektdә ictimai münasibәtlәrin әxlaqi-tәnzimlәyici әsaslarını yaradır. Konkret cәmiyyәtlәr, adәtәn, Ədalətin bu vә ya digәr formasına (mәs., feodal vә sosialist cәmiyyәtlәri bölüşdürücü, burjua cәmiyyәtlәri isә bәrabәrlәşdirici Ədalətә) üstünlük versәlәr dә, onların hәr birindә hәr iki forma tәmsil olunur.▼
 
▲BәrabәrlәşdiriciBərabərləşdirici ƏdalətdәƏdalətdə şәxslәrinşəxslərin dәyәrliliyidəyərliliyi diqqәtәdiqqətə alınmır. Burada söhbәtsöhbət ictimai münasibәtlәrinmünasibətlərin Aristotel tәrәfindәntərəfindən ixtiyari vәvə qeyri-ixtiyari mübadilәmübadilə kimi adlandırılmış iki tipindәntipindən – әşyalarınəşyaların mübadilәsindәnmübadiləsindən vәvə cәzalardancəzalardan gedir. Əşyaların mübadilәsimübadiləsi onların hәqiqihəqiqi dәyәrlәrinәdəyərlərinə uyğun hәyatahəyata keçirildiyi halda Ədalətli hesab edilir. BәrabәrlәşdiriciBərabərləşdirici Ədalətin mәkanıməkanı, әsasәnəsasən, bazardır: burada alıcının kimliyi deyil, onun nәnə qәdәrqədər hesab ödәdiyiödədiyi mühümdür. CәzalardaCəzalarda Ədalətli qiymәtlәndirmәqiymətləndirmə cinayәtcinayət nәticәsindәnəticəsində vurulmuş zәrәrәzərərə adekvat olan ölçünü tapmaqla, cәzanıncəzanın qaçılmazlığı – cinayәtincinayətin kim tәrәfindәntərəfindən hәyatahəyata keçirilmәsindәnkeçirilməsindən asılı olmayaraq cәzanıncəzanın verilmәsidirverilməsidir. Bölüşdürücü Ədalət, әsasәnəsasən, mәişәtməişət sәviyyәsindәsəviyyəsində (subyektiv ifadәifadə olunmuş aspektdәaspektdə), bәrabәrlәşdiricibərabərləşdirici Ədalət isәisə işgüzar (obyektlәşdirilmişobyektləşdirilmiş) aspektdәaspektdə ictimai münasibәtlәrinmünasibətlərin әxlaqiəxlaqi-tәnzimlәyicitənzimləyici әsaslarınıəsaslarını yaradır. Konkret cәmiyyәtlәrcəmiyyətlər, adәtәnadətən, Ədalətin bu vәvə ya digәrdigər formasına (mәsməs., feodal vәvə sosialist cәmiyyәtlәricəmiyyətləri bölüşdürücü, burjua cәmiyyәtlәricəmiyyətləri isәisə bәrabәrlәşdiricibərabərləşdirici ƏdalətәƏdalətə) üstünlük versәlәrversələr dәdə, onların hәrhər birindәbirində hәrhər iki forma tәmsiltəmsil olunur.
 
== [[İslam]]da ədalət ==
Sətir 35 ⟶ 34:
İlahi ədaləti iki hissəyə bölmək olar:
 
* Təkvini ədalət;
* Təşrii ədalət;
 
Təkvini ədalətdən məqsəd, kainatda ilahi ədalətin hökm sürməsi və ədalətin bütün varlıqlar arasında hakim olmasıdır. Təkvini ədalətin isbatı üçün kainatda olan nizam-intizam, həmçinin ədalət üzündən yaranmış varlıqların vücudunu müşahidə etmək kifayətdir.
Sətir 52 ⟶ 51:
 
=== Termin mənası ===
Ədl Allahın doxsan doqquz adını sayan Əsmai-husnə hədisində yer alır. Ədl Allahın adlarından biri olaraq istifadə olunanda mübaliğə bildirən bir sifət olub "çox ədalətli, əsla zülm etməyən, haqdan başqasını söyləməyən və etməyən" anlamına gəlir. [[İslam dini|İslam]] alimləri ədl sifətini "Allahın hər varlığa layiq olduğu imkan və qabiliyyətləri bəxş etməsi" mənasını verən comərdlik sözləri ilə izah etmişlər. İbn Teymiyyə də bundan yararlanaraq ədlə Allahın yaratdıqlarına nemət verməsi mənasını verir. [[Qəzzali]] Allahın ədalətinin nə mənaya gəldiyini bilmədən onun adil olduğunu anlamağın, feillərini, yaradıb idarə etdiyi kainatı tanımadan da ədalətini başa düşməyin mümkün olmadığını söyləyir və kainatın tanınması məsələsində çoxlu nümunələr verir. Bütün müsəlman alimlər Allahın adil olduğu məsələsində bir fikirdədirlər. Ancaq ədl sifətinin şərhində Mötəzilə alimləri ilə başqa islam alimləri arasında fərqli fikirlər meydana gəlmişdir<ref>{{kitab3 |müəllif=Bekir Topaloğlu |hissə= |hissənin linki= |başlıq=DİA |orijinal= |link= |vikimənbə= |cavabdeh= |nəşr= |yer= |nəşriyyat= |il= |cild=I |səhifə= |sütunlar= |səhifələr=387-388 |seriya= |isbn= |tiraj=|ref= }}</ref>. "Ədalət" hər şeyi lazım olduğu kimi etməkdir, yəni nə çox, nə də az olmamalıdır. Bu haqda Hz. Əli (ə) belə buyurur: "Ədalət hər şeyi öz yerində qərar verməkdir".
"Ədalət" hər şeyi lazım olduğu kimi etməkdir, yəni nə çox, nə də az olmamalıdır. Bu haqda Hz. Əli (ə) belə buyurur: "Ədalət hər şeyi öz yerində qərar verməkdir".
 
=== Ədalətin digər mənaları ===
Bu sözün leksik mənası hər yerdə, qalaktikamızda, insanın vücudunda, bitkilər və digər canlı aləmlərdə kökmranlıq edir. Bu mənanı Hz. Peyğəmbərin buyurduğu "bil-ədli qamətis-sələvatu vəl-ərd" (yəni yer və göy ədalət əsasında bərpa olunmuşdur) hədisindən hədisindən də bilmək olar. Əgər yer kürəsi cazibə qüvvəsini itirsə, yer öz tarazlığını saxlaya bilməz və çox böyük fəlakət baş verər.
 
Ədalətin digər mənası isə "camaatın hüququna riayət etməkdir". Allahın ədalətinin mənası budur ki, O haqq tapdalamır, birinin haqqını başqasına vermir və insanlar arasında ayrıseçkilikayrı-seçkilik salmır. O, hər cəhətdən adildir<ref>{{kitab3 |müəllif=Adilə Tahirova |hissə= |hissənin linki= |başlıq=Kəlam tarixi və məsələləri |orijinal= |link= |vikimənbə= |cavabdeh= |nəşr= |yer=Bakı |nəşriyyat= |il=2016 |cild= |səhifə= |sütunlar= |səhifələr=245-272 |seriya= |isbn= |tiraj=|ref= }}</ref>.▼
Ədalətin digər mənası isə "camaatın hüququna riayət etməkdir".
▲Allahın ədalətinin mənası budur ki, O haqq tapdalamır, birinin haqqını başqasına vermir və insanlar arasında ayrıseçkilik salmır. O, hər cəhətdən adildir<ref>{{kitab3 |müəllif=Adilə Tahirova |hissə= |hissənin linki= |başlıq=Kəlam tarixi və məsələləri |orijinal= |link= |vikimənbə= |cavabdeh= |nəşr= |yer=Bakı |nəşriyyat= |il=2016 |cild= |səhifə= |sütunlar= |səhifələr=245-272 |seriya= |isbn= |tiraj=|ref= }}</ref>.
 
== Allahın sifəti olaraq ==
Ədalət kamal və feil sifətlərindəndir. Allahın bütün işləri ədalət əsasında yerinə yetirilir. Yaradan heç vaxt zülm etməz. "Həqiqətən, Allah (heç kəsə) zərrə qədər zülm etməz. Əgər yaxşı bir əməl baş verərsə, onu (onun sababını) ikiqat artırar və öz tərəfindən də (bu əməlin sahibinə) böyük mükafat verər!" (Nisa- 40). Ən gözəl tərif də "Nəhcül-bəlağa"da qeyd olunub. [[İmam Əli]] (ə) ədalətin fəziləti haqqında belə buyurub: "Ədalət hər bir şeyi öz yerində qərar verməkdir". Allahın ədalətinin sübutu üçün bir çox dəlil var:
"Həqiqətən, Allah (heç kəsə) zərrə qədər zülm etməz. Əgər yaxşı bir əməl baş verərsə, onu (onun sababını) ikiqat artırar və öz tərəfindən də (bu əməlin sahibinə) böyük mükafat verər!" (Nisa- 40).
Ən gözəl tərif də "Nəhcül-bəlağa"da qeyd olunub. [[İmam Əli]] (ə) ədalətin fəziləti haqqında belə buyurub: "Ədalət hər bir şeyi öz yerində qərar verməkdir".
Allahın ədalətinin sübutu üçün bir çox dəlil var:
 
=== Quran ayələri ===
Uca Allah bir çox ayədə ədalətə əməl etməyi və zülmdən çəkinməyi buyurub:
"(Ya Rəsulum) Allahı zalımların etdikləri əməllərdən, əsla qafil sanma! (Allah) onların cəzasını yubadıb elə bir günə saxlayar ki, həmin gün gözləri hədəqəsindən çıxar" (İbrahim- 42). "Həqiqətən, Allah (Quranda insanlara) ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi, qohumlara (haqqını) verməyi buyurar" (Nəhl- 90). "Ey iman gətirənlər! Ədalətdən möhkəm yapışan Allah şahidi olun" (Nisa- 135).
"Həqiqətən, Allah (Quranda insanlara) ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi, qohumlara (haqqını) verməyi buyurar" (Nəhl- 90).
"Ey iman gətirənlər! Ədalətdən möhkəm yapışan Allah şahidi olun" (Nisa- 135).
 
=== Əqli dəlil ===
Başqalarına zülm edən, onların hüququna əhəmiyyət verməyən insan ya etdiyi işin pisliyini anlamır, ya da məzlumlardan aldıqlarına ehtiyaclıdır. Öz ehtiyaclarını ödəmək üçün insanların qazancını qəsb edir, onların haqqına girir, amma uca Allaha bu xüsusiyyətləri aid etmək olmaz. O öz işlərini elm və hikmətli şəkildə yerinə yetirir. Allah çox səxavətlidir. Başqalarına kamal sitətləri bəxş etməklə nə isə itirməz ki, mənfəət verməkdə də paxıl olsun. Mütləq qüdrət sahibidir. Zülm bütün ağıl sahibləri üçün qəbahətli bir iş olduguna görə mərhəmətli Allah zülm etməz<ref>{{kitab3 |müəllif=İbrahim Əmini |hissə= |hissənin linki= |başlıq=Nişanələrlə Allahı tanımaq |orijinal= |link= |vikimənbə= |cavabdeh= |nəşr= |yer=Bakı |nəşriyyat= |il=2013 |cild= |səhifə= |sütunlar= |səhifələr=121-136 |seriya= |isbn= |tiraj=|ref= }}</ref>.
Amma uca Allaha bu xüsusiyyətləri aid etmək olmaz. O öz işlərini elm və hikmətli şəkildə yerinə yetirir. Allah çox səxavətlidir. Başqalarına kamal sitətləri bəxş etməklə nə isə itirməz ki, mənfəət verməkdə də paxıl olsun. Mütləq qüdrət sahibidir.
Zülm bütün ağıl sahibləri üçün qəbahətli bir iş olduguna görə mərhəmətli Allah zülm etməz<ref>{{kitab3 |müəllif=İbrahim Əmini |hissə= |hissənin linki= |başlıq=Nişanələrlə Allahı tanımaq |orijinal= |link= |vikimənbə= |cavabdeh= |nəşr= |yer=Bakı |nəşriyyat= |il=2013 |cild= |səhifə= |sütunlar= |səhifələr=121-136 |seriya= |isbn= |tiraj=|ref= }}</ref>.
 
== Yaradılışda ədalət ==
Uca Allah öz feyzini heç kimdən əsirgəmir və (ciddi bir səbəb olmadan) ayrıseçkiliyəayrı-seçkiliyə yol vermir. Bu sözün aydın olması üçün aşağıdakı məsələlərə diqqət edək:
Varlıq aləmini iki qismə bölmək olar: mücərrəd və maddi aləm
 
=== Mücərrəd aləm ===
Mücərrəd aləm hərəkət və təkamül etməyən varlıqlardan ibarətdir. Allah onlara əldə edə biləcəkləri bütün xüsusiyyətləri, elmi əvvəlcədən verib. Cism deyillər, güzə görünməzlər və məhv olmazlar. Allaha itaətsizlik etmirlər. Bu görünməyən varlıqlar şəriət dilində mələklər, dünyanın işini idarə edənlər, ruzi bölənlər, kürsü, lövh və s. Adlar ilə tanınmışlar. Bu kimi adlardan belə başa düşülür ki, aləmlərin yaradıcısı olan Allahla məxluqlar arasında gözə görünməz vasitələr var. Daha aydın desək, yaranış sistemi xüsusi bir nizam-intizamla təşkil olunub, idarə olunur. Mələklər Allahın göstərişlərinin icraçısıdırlar və əmrindən çıxmırlar. Hər birinin xüsusi məqamı və vəzifəsi vardır:
Bu görünməyən varlıqlar şəriət dilində mələklər, dünyanın işini idarə edənlər, ruzi bölənlər, kürsü, lövh və s. Adlar ilə tanınmışlar. Bu kimi adlardan belə başa düşülür ki, aləmlərin yaradıcısı olan Allahla məxluqlar arasında gözə görünməz vasitələr var. Daha aydın desək, yaranış sistemi xüsusi bir nizam-intizamla təşkil olunub, idarə olunur. Mələklər Allahın göstərişlərinin icraçısıdırlar və əmrindən çıxmırlar. Hər birinin xüsusi məqamı və vəzifəsi vardır:
"Bizdən (mələklərdən) elə birisi yoxdur ki, onun müəyyən bir məqamı olmasın" (Səffat- 164).
 
=== Maddi aləm ===
Bu varlıqlar isə mücərrəd olanların əksinə olaraq maddə və surətdən ibarətdir. Onlar maddi cəhətlərdən dəyişir və irəliləyərək, hərəkət edərək təkamülə doğru gedir. Maddənin surətləri dəyişir, amma maddənin özü qalır. Maddi dünya çox genişdir və bəşərin onlardan tam, dəqiq məlumatı yoxdur. İnsanların bilikləri müxtəlif bitkilər, heyvanlar, su, hava kimi yerdə olan varlıqlar barəsindəli və müəyyən qədər Günəş, bəzi ulduzlar, planetlər haqqındakı biliklə məhdudlaşır, lakin insanı heyran edən qalaktikalar, ulduzlar haqqında tam məlumatımız yoxdur. İnsana qarşı da Allah ədələtsizlik etməz və hər kəsə qaldıra bildiyi yükü verər. Bu Qurani Kərimdə də keçir. Hər insanda yetərli dərəcədə iradə vardır. "Allah kimsəyə gücünün yetdiyindən artığını təklif etməz" (Bəqərə- 286).
Maddi dünya çox genişdir və bəşərin onlardan tam, dəqiq məlumatı yoxdur. İnsanların bilikləri müxtəlif bitkilər, heyvanlar, su, hava kimi yerdə olan varlıqlar barəsindəli və müəyyən qədər Günəş, bəzi ulduzlar, planetlər haqqındakı biliklə məhdudlaşır. Lakin insanı heyran edən qalaktikalar, ulduzlar haqqında tam məlumatımız yoxdur.
İnsana qarşı da Allah ədələtsizlik etməz və hər kəsə qaldıra bildiyi yükü verər. Bu Qurani Kərimdə də keçir.
Hər insanda yetərli dərəcədə iradə vardır. "Allah kimsəyə gücünün yetdiyindən artığını təklif etməz" ( Bəqərə- 286).
 
== Dinin əsas prinsipi kimi ==
Sətir 100 ⟶ 86:
Allah [[Qurani Kərim|Qurani-Kərimin]] Hucurat surəsinin 9-cu ayəsində belə buyurur: "Hər işinizdə ədalətlə-insafla hərəkət edin. Allah adil olanları sevir". Muhamməd Əsəd "ədaətli olun" ifadəsini belə açıqlayır: "Bu məcazi olaraq insanlar arasındakı bütün müamilələrə işarə edir, yoxsa yalnız ticari alış-verişə işarə etmir". Sülüyman Ateş isə bu ayəni belə açıqlayır: "Mutəffifin surəsində ölçü və çəkiyə hiylə qatanların xüsrana uğrayacaqları bildirilir. Allah ölçü və çəkiyə hiylə qatan bir milləti həlah etmişdir. Bu məsələdə mühüm olan insanın ölçü və çəkini tam yerinə yetirməyə çalışmasıdır".
 
Ədalətlə bağlı olaraq Allah Nisa surəsinin 58-ci ayəsində buyurur: "Allah sizə əmanətləri öz sahiblərinə qaytarmanızı və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edir. İnsanlar arasında ədalətə uyğun hökmlər verməyə gəldikdə Uca Allah bu vəzifəni bütün insanları əhatə edəcək şəkildə yayğın və geniş tutur. İslamın istədiyi ədalət sadəcə müsəlmanlar arasında və ya müsəlmanlar xaricində kitab əhlini də çətir altına alaraq digər insanları əhatə xaricində qoyacaq məhdud bir ədalət deyil. [[İslam dini|İslama]] görə hər insanın sırf insan olmasına görə ədalət təbii haqqıdır. İnsanlar arasında ədalətli olarkən mömin-kafir, dost-düşmən və ya ağdərili-qaradərili ayrı-seçkiliyi edilməz. Həmin surənin 135-ci ayəsində belə deyilir: "Ey iman gətirənlər!(Şahidliyiniz) sizin özünüzün, ata-ananızın, yaxın qohumlarınızın əleyhinə olsa belə, ədalətdən möhkəm yapışan, Allah üçün şahidlik edən kəslər olun! (Barəsində şahidlik edəcəyiniz şəxs) istər dövlətli, istər kasıb olsun, hər halda Allah onların hər ikisinə daha yaxınndır. Nəfsinizin istəyinə uyub haqdan üz çevirməyin! Əgər dilinizi əyib-büzsəniz və ya (doğru şəhadət verməkdən, yaxud ümumən şahidlikdən) boyun qaçırsanız, (bilin ki) Allah etdiyiniz işlərdən xəbərdardır!. Maidə surəsinin 8-ci ayəsində isə belə buyrulur: "Ey iman gətirənlər! Allah qarşısında (borcunuzu yerinə yetirməklə) sabitqədəm və ədalətli şahidlər olun! Hər hansı bir camaata qarşı olan kininiz sizi ədalətsizliyə sövq etməsin. Ədalətli olun! Bu, təqvaya daha yaxındır. Allahdan qorxun. Allah etdiklərinizdən xəbərdardır". Dinimiz düşmən millətlərə qarşı müsəlmanların ədalətlə hərəkət etmələrini əmr edir. Buna görə ədalət həyatın hər sahəsində keçərli olan bir qanundur.<ref>{{kitab3 |müəllif=Hacı Fuad Nurullah |hissə= |hissənin linki= |başlıq=Azərbaycanda İslam və onun etiqad əsasları |orijinal= |link= |vikimənbə= |cavabdeh= |nəşr= |yer= |nəşriyyat= |il= |cild= |səhifə= |sütunlar= |səhifələr=138-144 |seriya= |isbn= |tiraj=|ref= }}</ref>
 
== Həmçinin bax ==
Sətir 111 ⟶ 97:
* [http://zeka.az/58-304slam-ixtisas231305lar305n305n.html İslam mütəxəssislərinin (müctəhidlərin) şərtləri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121130190156/http://zeka.az/58-304slam-ixtisas231305lar305n305n.html |date=2012-11-30 }}
* [http://al-shia.my1.ru/dersler/eqaid/11.htm Allahən ədaləti]
* [http://nice.az/din/print:page,1,10361-hz399linin-dilind601n-601dal601t.html Hz. Əlinin dilindən Ədalət]
 
{{Hüquq |vəziyyət=collapsed}}
[[Kateqoriya:Cəmiyyət]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Ədalət"