Cinnilər tayfası: Redaktələr arasındakı fərq

Goranboy rayonunun Cinli-Boluslu (indiki adı Boluslu) və Cinli-Zeynallı kəndlərini cinni tayfaları salmışlar. Mirzə Adıgözəl Bəyin "Qarabağnamələr" əsəri olan bu tarixi sənəddə, cinni tayfaları Şuşa xanı [https://www.youtube.com/watch?v=g4Rjjq6M0S8 Pənahəli xana] sonadək sadiq və loyal mövqedə qalmış, dönük çıxmamış və döyüşkənlikləri ilə seçilmiş qəhrəman elat olmaqla qeyd olunmuşlar.

"[[Sünik|Sisakan]] tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk cinni olan [[Stepan Orbelian]] (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, cinnilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan – Alan qapısı kimi izah edilmişdir. Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Cinnilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və 1117-ci ildə süqut etmişdir. Gürcülərdə XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk cinnilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanda knyaz Orbelianlar əcdadlarını cinnilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli 1117-ci ildə Gürcüstanda [[Lori qalası]]nı tikdirmişdilər. Lakin xristian ermənilər və gürcülər Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə [[Sisakan]]a köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi Stepan Orbelian idi. Onun 1290-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian [[Qafqaz albanları]] arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi<ref>Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994</ref>.

Sisakların türk olduğun göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi [[Moisey Kalankatlı]] yazır ki, sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türkləri nəzərdə tutur. Çünki, Yafətin oğlanlarının içərisində Qamer ([[kimmerlər]]), Maqoq ([[skiflər]]) və [[Madaylar]]ın da adını çəkir <ref>Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi. [[Mxitar Qoş]]-Alban salnamələri. Bakı: 2006</ref>. V əsr ərmən tarixçisi Moisey Xorenli yazır ki, Syuni hakimləri erməni yox, Sisak sülaləsindəndir,<ref>M.Xorenli. Ermənistan tarixi. I kitab. XII fəsil</ref> yəni saklardır.

Naxçıvan ərazisində olan Cinlər toponimi[[Toponimi|toponim]] haqqında Q. Qeybullayev qeyd edir ki, [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] Türküstanından gələn türk etnoslarına “çinlilər” deyilmiş, bir zamandan sonra bu söz assimilyasiya olunaraq “Cinni” şəklinə düşmüşdür. Bu adın olması sübut edir ki, Çin Türküstanından bura türk etnosları zaman-zaman axıb gəlmişlər<ref>{{Cite web |title=Ələddin Eyvazlı, Naxçıvan qədim türk torpağıdır. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2006. səh. 33 |url=http://nakhchivan.preslib.az/ebooks/9.pdf |access-date=2014-11-23 |archive-date=2016-03-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310210145/http://nakhchivan.preslib.az/ebooks/9.pdf |url-status=live }}</ref>.

XVIII əsrin sonlarında [[Qazax mahalı]]ndan Qarabağa köçmüş Cinni tayfasına mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmış, [[Xaçınçay]]ın sahilində, dağ ətəyində, [[Ağdam rayonu]]nun [[Əlimədədli]] inzibati ərazi vahidində yerləşən etnotoponim Cinni yaşayış məntəqəsi.<ref>{{ATEL|1|176}}</ref>[[ Qədim erməni mənbələrində bu tayfanın adı çen kimi əksini tapmışdır. Bu həmin dildə “ç” səsinin olmaması, etnonimdəki “i” səsinin “e” səsi ilə əvəz edilnməsinin nəticəsidir; bunu həmin etnonimin qədim gürcü mənbələrində Cin kimi yazılması da təsdiq edir. Bu tayfanın dil mənsubiyyəti haqqında ermənitədqiqatçıları (Q. Sandalçian, Gevork Aslan və b.) çox yazmaqdan çəkinirlər, həm də bu tayfanın Cin ölkəsindən gəlmə, bəziləri isə etnik mənsubiyyətcə cinlilər olmasını sübut etməyə çalışırlar. Təəssüf ki, bu ehtimala bəzi [[Azərbaycan]] tədqiqatçıları da inanırlar (məsələn, [[Fəridə Məmmədova (tarixçi)|Fəridə Məmmədova]] da bu fikirdədir). Əslində cinli Cin Türküstanından gələrək Ermənistanda III əsrdən yaşamağa başlamış qədim türk tayfalarından biridir. Onların türkdilli olmasını sübut edən iki fakt var: birincisi, tayfanın başçılarının – Mamiqun və Qonaq adlarının qədim türk mənşəli olması; Qeyd olunmalıdır ki, Mamiqun adının sonundakı “qun” komponenti türklərdə və monqollarda çarların və əmirlərin adlarında vardır. A. Bakıxanov yazır ki, III əsrdə Albaniyaya şimaldan basqın etmiş türkdilli basillərin çarının adı Katarqun idi.<ref name="h">{{kitab3

Monqol xanı [https://www.youtube.com/watch?v=y8fnw5JHe-Q Çingiz] xanın bir sərkərdəsi Çurmaqun, onun oğlu isə Abuqun adlanırdı. [[Elxanilər dövləti|Elxanilər]] (XIII – XIV əsrlər) sülaləsindən bir xaqanın adı [[Arqun xan|Arqun]] idi. Qonaq adına gəldikdə bu, Konak, Kunak formalarında qədim türklərəd geniş yayılmış addır. [[Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|Qara dənizin]] şimal sahillərində skiflərin bir çarı yunan mənbələrində Xunaxis (-is yunan dilində şəkilçidir) idi. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı xəzərlərdə bir xaqanın adının Xonak olduğunu yazır. Volqaboyu bulqarlarda Konak, V əsrdə Cənubi Rusiya çöllərində yaşayan türkdilli avarlarda Kunak çarları məlumdur. Bu ad ya türk dillərindəki hunak “arxa”, “dirək”, ya da konak “gecələnən yer” sözlərindən birini əks etdirir. İkincisi, cinlilər Gürcüstanda da erkən orta əsrlərdə yaşayırdılar. Gürcü mənbələrində onlar aydın şəkildə “türk” adlandırılır. Erməni tarixçisi P. K. Patkanov açıq yazır ki, çenlər heç də çinli (Çin ölkəsinin köklü əhalisi) yox, türklər idilər. Onun fikrincə, bu tayfa Ermənistana Volqaboyundan gəlmişdir. [[Volqaboyu]]nda isə Çin ölkəsindən çıxmış çinlilər ola bilməzdi. Bu zahiri oxşarlıqdır. Maraqlıdır ki, bəşər tarixində yalnız çinlilər bu və ya digər şəkildə heç vaxt qərbə tərəf miqrasiya etməmişlər. Hələ V əsr erməni müəllifi də cinlilərin “şimal-şərq ölkələrindən” gəldiyini yazmışdır. İkincisi, qədim gürcü mənbələrində göstərilir ki, Gürcüstana cinlilər Şimaldan Cin-Bakurun (qədim türk dillərində şəxs adlarının əvvəllində çin sözü “qüdrətli”, “ qüvvətli”, “bərk” deməkdir) başçılığı ilə Dəryal keçidindən keçib gəlmişlər.<ref name="h"/>

== Xarici keçidlər ==