Saklar: Redaktələr arasındakı fərq

'''Saklar-ən''' qədim— türk tayfalarından biri olan saklar müasir türk xalqlarının bir çoxunun, eləcə də [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində birbaşa iştirak etmişləretmiş ən qədim türk tayfalarından biri.

E.ə.I minillikdə [[Orta Asiya]] və [[Qazaxıstan]] çöllərində yaşayan əhalinin əsas hissəsi sak (əslində saka, yaxud şaka) adlanmışdır. Onlar bu ərazilərin aborigen xalqı idilər. Çünki, arxeoloji qazıntılar onların [[tunc dövrü]]ndən başlayaraq arasıkəsilməz mədəniyyət vərəsəliyi olduğunu göstərmişdir. Arxeoloji qazıntılar sakların yalnız 20 % -də [[monqoloid]] irqinin nişanələrini göstərmişdir, deməli, onlar əsasən [[avropoid]] irqinə mənsub idilər.( <ref>Qazaxıstan SSR tarixi, I cild, Alma-Ata, 1957, səh.198-199)</ref> Antropoloji cəhətdən [[Orta Asiya]] və [[Qazaxıstan]]ınQazaxıstanın türk xalqlarının təşəkkülündə mühüm rol oynamış saklar,[[ Altay]] tayfaları ilə [[Aral]]ətrafıAralətrafı ərazinin tayfaları arasında aralıq vəziyyət təşkil edir. (<ref>Qazaxıstan SSR tarixi, I cild, Alma-Ata, 1957)</ref>

[[Orta Asiya]]daAsiyada yaşayan sakların bir hissəsi antik mənbələrdə massaget adı ilə məlumdur.”Massaget” "Massaget" etnoniminin [[İran]] dilləri əsasında izah edilməsi üçün çox təşəbbüs edilmiş və mühüm elmi nəticə alınmamışdır. Lakin sonrakı ciddi elmi araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, bu etnonim türk dilləri üçün səciyyəvi olan “m”"m"-“b”"b" əvəzləməsinə görə “bas”"bas" –baş sözündən, sak etnonimindən və türk dillərində cəm bildirən “at” "at" şəkilçisindən ibarətdir və “baş"baş saklar”saklar" mənasındadır. Onların bir hissəsi eramızın əvvələrində [[Qafqaz Albaniyası]]nın Şimalşimal-Şərqindəşərqində, indiki [[Dərbənd]] və [[Vəlvələçay]] arasındakı ərazidə də yaşayırdı.

[[Orta Asiya]]dakıAsiyadakı sakların adı e.ə. VII əsrdə yaradılmış [[Avesta]]da da çəkilir. Diqqəti cəlb edən budur ki, bu mənbədə saklar həm də tur, yaşadıqları ərazi isə [[Turan]] adlanır. İranşünaslar sakları İrandilli saydıqları üçün [[turlar]]ı da Iran dilliİrandilli hesab edir və [[İran]] eposundakı [[İran-Turan müharibələri]]nimüharibələrini [[farslar]]ın iki hissəsi arasındakı müharibə kimi qələmə verirlər. Halbuki, [[Firdovsi]]nin [[Şahnamə]]sində [[Turan]] [[türklər]]in ölkəsi kimi göstərilmişdir.

[[Orta Asiya]]daAsiyada saklar haqqında e.ə. V əsrdən başlayaraq antik müəlliflər yazmışlar. Lakin onların bəziləri sakları ənənəvi olaraq [[skiflər]] adlandırırlar.

Saklar [[Azərbaycan]]ın qədim tarixində də dərin iz qoymuş və [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində mühüm rol oynamış qədim türk etnoslarından biridir.E.ə. VII əsrdə [[kimmerlər]in (kəmərlər) ardınca saklar (antik müəlliflərin əsərlərində [[skiflər]]) Güney [[Qafqaz]]aQafqaza gəlmiş, buradan da [[Ön Asiya]]yaAsiyaya - [[Manna]] və [[Midiya]] ərazisinə keçmişlər. Bəzi tədqiqatçılara görə bu hadisə e.ə. 680-ci ildə baş vermişdir.( <ref>Kirzioğlu M. Fahrettin, Kars tarihi, I cild, İstanbul,1953)</ref> [[Herodot]] [[Midiya]] hökmdarı [[Kiaksar]]ın hakimiyyəti illərində (e.ə. 625-584) Şimaldan [[skiflər]]inskiflərin [[Midiya]]yaMidiyaya gəldiyini yazmışdır.[[ Q.Qeybullayev]] qeyd edir ki, bu məlumatda konkret olaraq kimin nəzərdə tutulduğu məlum deyil. Bəlkə də bu köçlərdən biri sakların, digərləri isə [[kimmerlər]]indirkimmerlərindir. Şimaldan gələn sakların bir hissəsi indiki [[Azərbaycan respublikası]]Respublikası ərazisində və [[Qərbi Azərbaycan]] (indiki [[Ermənistan]]) ərazisində məskunlaşmış, digər bir hissəsi isə [[Manna]] və [[Midiya]]yaMidiyaya getmişdir.

<blockquote>Paruyr - (e.ə. VII əsr) – V əsr erməni tarixçisi [[Moisey Xorenli]]nin (M.Xorenli hay deyildi, ərmən idi və [[ərmən tayfaları]]nın da çoxunun türk tayfaları olması məlumdur. Xorenlinin hay olmadığını göstərən bir faktda odur ki, o vəhşi hay tayfalarından danışarkən onlar - [[haylar]] ifadəsini işlədir, lakin [[ərmənlər]]dənərmənlərdən danışarkən biz [[ərmənlər]] deyir.) əsərində qrabarca “skaodri”"skaodri", yəni “sak oğlu”"sak oğlu" adlandırılır və [[Ermənistan]] çarı kimi qeyd edir. Ad türkcə “bar”"bar" - var, özüdür və “ur” -"ur" -varis, övlad sözlərindən (addakı “y”"y" səsi qrabarca əlavə olunmaqla ur türk sözünün qrabarca yur kimi yazılışından əmələ gəlmişdir) ibarətdir. Paruyrun etnik mənsubiyyətcə sak olmasını sübut edən başqa fakt da var.[[ Moisey Xorenli]] yazır ki, Paruyr [[Midiya]] hökmdarı [[Kiaksar]]ın [[Assuriya]]nın paytaxtı [[Nineva]] şəhərini tutmasında iştirak etmişdir. Deməli, Paruyr [[Kiaksar]]ınKiaksarın müttəfiqi idi. Başqa mənbələrdən məlumdur ki,[[Nineva]]nın Ninevanın e.ə. 612-ci ildə tutulmasında [[Kiaksar]]aKiaksara [[ərmənlər]], yox,[[haylar]] yox, məhz [[skiflər]] kömək etmişdilər. ([[Madaylarmadaylar]]ın və sakların zərbəsinə davam gətirməyən [[Assur]] çarı Sinşar-İşkun özünü hərəmxanası və xəzinəsi ilə birgə yandırmışdı). Bu məlumatda [[skiflər]] deyiləndə sakların nəzərdə tutulduğu şübhəsizdir. Çünki [[Moisey Xorenli]] Paruyru sak oğlu adlandırır.</blockquote>