Ümumdünya cazibə qanunu: Redaktələr arasındakı fərq

'''Ümumdünya cazibə qanunu''' — məşhur ingilis fiziki [[İsaak Nyuton]]un təklif etdiyi qanuna görə aralarındakı məsafə <math>R</math>, kütlələri <math>m_1</math> və <math>m_2</math> olan iki maddi nöqtə arasındakı qravitasiya cazibəsi ümumi kütləyə müvafiqdir. Həmçinin onlar arasındakı məsafənin kvadratına əks-proporsionaldır :

: Ümumi halda ρ maddəsinin sıxlığı qaydasız yarananda, φ Puasson təniуinə uyğun gəlir :

* Böyük kütləli həcm tərəfindən yaradılan qravitasiya sahəsindəki maddi nöqtənin trayektoriyası [[Kepler qanunu]] ilə hesablanır.

Ümüdünya cazibə qanunu ideyası Nyutona qədər də bir sıra görkəmli alimlər tərəfindən irəli sürülmüşdü. Bu barədə [[Epikur]], [[Pyer Qassendi]], [[Kepler]], [[Borelli]], [[Dekart]], [[Roberval]], [[Qyuqens]] və başqaları öz fikirlərini bildirmişdilər. Kepler hesab edirdi ki, cazibə [[Günəş]]ə qədər olan məsafəyə əks proporseonaldır; Dekart bildirirdi ki, cazibə fəzada olan küləklərin nəticəsidir. Düzgün fikirlər də rast gəlinirdi; Nyuton "Başlanğıc" əsərində özündən əvvəl bu mövzuya toxunan və düzgün nəticəyə gələn [[İsmael Bulliald]], [[Rena Kristofer]] və [[Robert Quk]]un adını çəkir.<ref>[[Qyuqens]]ə görə,dairəvi hərəkətdə mıərkəzəqaçan qüvvə <math>F\sim</math> (uyğundur) <math>v^2\over R</math>, burada <math>v</math> — obyektin sürəti, <math>R</math> — orbitin radiusu. Ancaq <math>v\sim \frac R T</math>, burada <math>T</math> — dövretmə periodu, belə ki <math>v^2\sim \frac {R^2} {T^2}</math>. Keplerin 3-cü qanununa görə, <math>T^2\sim R^3</math>, ona görə də <math>v^2\sim \frac {1} {R}</math>, buna görə də son nəticə: <math>F \sim \frac {1} {R^2}</math>.</ref> Buna baxmayaraq Nyutona qədər heç kim cəzbetmə qanununu və [[planet]]lərin hərəkəti qanununu( [[Kepler qanunu]]) onun qədər aydın və riyazi şəkildə izah edə bilməmişdi.

İ.Nyuton [[1687]]ci ildə özünün möhtəşəm '''Natural fəlsəfənin tiyazi əsasları''' əsərində o dövrdə məlum olan emprik [[Kepler qanunu]]na əsaslanaraq cəzbetmə qanununu hazırladı. O göstərdi ki,

Nyutonun nəzəriyyəsinin əvvəlki alimlərin [[hipotez]]indən bir sıra kəskin fərqləri vardır. O tək formul təklif etməyərək, həm də aşağıdakı qanunların mükəmməl riyazi modelini işləyib hazırladı:

Ümumilikdə bu üç qanun göy cisimlərinin mürəkkəb hərəkətini tədqiqatı üçün tam kifayət edir. Onun əsasında [[fəza mexanikası]] elmi yaradıldı. [[Albert Eynşteyn]]ə qədər bu modelə dəyişiklik edən olmadı. Baxmayaraq ki, modelin riyazi aparatına xeyli dəyişiklik etmək lazım gəlirdi.

Bununla belə bu qanunla bir sıra halları izah etmək olmur. Qanunun fiziki deyil, riyazi qanun olduğu hiss edilir. Beləki, cazibə qanunu hansı mexanizmlə planetlər arasındakı fəzanı keçir və o ani baş verir. Həmçinin kainat sonsuz və göy cisimləri arasında materiya yoxdursa, qravitasiya necə baş verir. Son dövrlərdə [[Merkuri]]nin nəzəri və müşahidə yerdəyişmələri arasında müəyyən fərqlər vardır.

Nyutondan sonra iki yüz il ərzində fiziklər onun cəzbetmə qanunun təkmilləşdirilməsi üzərində çalışıblar. Bu ancaq [[1915]]-ci ildə [[Albert Eynşteyn]]in [[ümumi nisbilik nəzəriyyəsi]] yarandıqdan sonra mümkün oldu. Bununla da Nyuton nəzəriyyəsinin çətinlikləri özünə cavab tapdı. Aydın oldu ki, Nyuton nəzriyyəsi iki şərt daxilində mümkün olur:

# Tədqiqat sistemində qravitasiya potensialı düşünülən qədər çox deyil ( <math>c^2</math> çox azdır ).

[[yo:Òfin ìfàmọ́ra àgbáláayé ti Newton]]