Xaqan bəy
Xaqan bəy — son Xəzər xaqanları tərəfindən istifadə olunan titullardan biri. Titul iki sözün birləşməsindən yaranıb; «Xaqan» – türk iyerarxiyasındakı ən ali titul və «Bəy» – zadəgan titulu, bəzi mənbələrə görə hərb meydanında xaqandan sonra ən ali vəzifəli şəxs. Xəzərlərdə xaqan-bəydən daha yüksək titul «Xaqan» və ya «Böyük xaqan» idi. Xaqan bəyin bir müavini olurdu – «Hündür xaqan».
Xəzərlərdə hakimiyyət iki şəxs – xaqan və bəy arasında bölünmüşdü. Müasir ərəb tarixşünasları xaqanın tamamilə ruhani rəhbər və ya nominal başçı, bəylərin isə idarəetmə və hərbi səlahiyyətlərə malik bir şəxs olduğunu düşünürlər.
Bu titula ilk dəfə ərəb coğrafiyaşünası Əhməd ibn Fədlanın (922) ilkin məktublarında rast gəlinir. Böyük və kiçik xaqan titullarından türk xaqanlıqlarında geniş şəkildə istifadə edilirdi. Xəzərlərdə bu, ikihakimiyyətliliyin axırıncı mərhələsi idi. Bu dövrdə bəylər hakimiyyəti Bulani sülaləsinin əlindən almışdır. Bəzi tədqiqatçılar retrospektiv şəkildə inanırlar ki, bu iki titulun birləşməsi Xəzər xaqanlığının süqutundan çox keçməmiş gerçəkləşmişdir, çünki o dövrün bir sıra mənbələrində ikihakimiyyətlilik barədə məlumat verilmirdi.
Bəzi mənbələr Xəzər bəylərinə «İşad» (Göytürk hərbi vəzifəsi) və ya «Məlik» (ərəb dilindən – «Kral») olaraq xitab edirlər. Nəzəri baxımdan xaqandan asılı olan bəy gerçəkdə Xəzər xaqanlığının ordusunu və mülki hökumətini idarə edirdi.
Mənbə
redaktə- Bruk, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (2nd ed.). Rowman & Littlefield Publishers, Inc. 2006.
- Danlop, Duqlas M. The History of the Jewish Khazars. Prinston: Princeton University Press. 1954.
- Qolden, Piter B. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapeşt: Akademia Kiado. 1980.
- Omelyan Pritsak, Norman Qolb. Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Cornell University Press. 1982.