Xarıbülbül

Xarıbülbül
Xarıbülbül
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Birləpəlilər Dəstə: Qulançarçiçəklilər Fəsilə: Səhləbkimilər Yarımfəsilə: Orchidoideae Triba: Orchideae Yarımtriba: Orchidinae Cins: Ofris Növ: Xarıbülbül
Beynəlxalq elmi adı
	Ophrys caucasica Grossh., 1928;

Xarıbülbül (lat. Ophrys caucasica) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin səhləbkimilər fəsiləsinin ofris cinsinə aid bitki növü. Bəzi ədəbiyyatlara görə bu bitki ayrıca növ deyil, O.sphegodes və ya O.mammosa növünün yarımnövüdür.^[1] Azərbaycanda el arasında Xarıbülbül adlanan bitki əsas Ophrys caucasica növü olsa da çox güman ki, ofris bitkisinin bütün növləri xalq arasında Azərbaycanda bu adla adlanır. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu ""Nəsli kəsilmək təhlükəsində olanlar" kateqoriyasına aiddir – EN B1ab(iii)+2ab(iii). Endemik növdür.

Qısa morfoloji təsviri

İsimdir,fars dilindəki xar-tikan və bülbül sözlərinin birləşməsindən yaranıb. ^[2]

Xarıbülbül çoxillik ot bitkisidir. Gövdə 20–40 sm hündürlükdədir. Soğanaqları şarvari və ya xırda-ellipsvaridir. Yarpaqları gövdənin qaidəsində yerləşir, uzunsov-lansetvari və ya uzunsov-ellipsvari, eni 2–3 sm, uzunluğu 5–10 sm-dir. Çiçək qrupu seyrəkdir, 5–6 çiçəkdən ibarətdir. Çiçəkyanlığının kənar ləçəkləri 12-sm uzunluğunda açıq-bənövşəyi rənglidir. Daxili ləçəklər 3 sm uzunluqda oval-lansetvari, bənövşəyi və birdamarlıdır. Dodaqcıq məxmərvaridir, yuxarı hissədə irəliyə doğru qısa əlavə çıxıntısı var, qonur, üzəri bir neçə sarımtıl ləkəlidir, hər biri ensiz, açıq-sarı haşiyəlidir.^[3]

Çiçəkyanlığının yarpaqcıqlarının uzunluğu 10–12 mm-dir, uzunsov-neştərvaridir, sarımtıl-yaşıl rəngdədir, daxili yarpaqcıqları xətvari-neştərşəkillidir, yaşılımtıl-qonur rəngdədir;dodağı məxmər kimidir, görünüşünə görə enli əksinəyu-murtaşəkillidir, tünd qırmızı-qonur rəngdə olub, mavitəhər-bənövşəyi rəngli H hərfinə oxşar cizgisi vardır, bütöv və ya üç bölümlüdür, orta bölümü böyrəkşəkilli-ürəkşəkilli kiçik qabarlı törəməlidir, kənardakılar qısa olub, uzunsov-üçkünclü-dür.

Çiçəkləməsi — Aprel — İyun ayları. (Yay ayları)

Məhdudlaşdırıcı amillər

Dekorativ əhəmiyyətinə görə əhali tərəfindən intensiv toplanılması.

Yayılması

Dünyada əsasən Qafqazda, Qərbdə Anadolunun şimal şərqindən isə Xəzər dənizinə qədər olan arealı var.^[4]

Azərbaycanda isə Şuşa və ətraf ərazilər, Samur – Dəvəçi, Kür-Araz və Xəzərsahili (Siyəzən rayonu, Beşbarmaq dağının təpə hissəsində) ovalıqlar, Kür düzənliyi, Abşeron, Diabar, Böyük Qafqazın cənub yamacı, Kiçik Qafqazın cənub rayonlarında rast gəlinir.^[5] Əsas otlu yamaclarda, meşə açıqlıqlarında və kolluqlarında olur.

Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabına daxil edilmiş nadir növdür.^[6]

Mühafizə tədbirləri

Yayılma yerlərində antropogen təsirlərin azaldılması, yasaqlıqların təşkil edilməsi və toxumlarının toxum bankında saxlanılması, bərpasının təmin edilməsi, yeni yayılma yerlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədəuyğundur.

Sinonimləri

Ophrys adonidis A.Camus & Gomb. 1951
Ophrys amanensis (E.Nelson ex Renz & Taubenheim) P.Delforge 1991
Ophrys amanensis ssp. antalyensis (Kreutz & Seckel) Kreutz 2004
Ophrys amanensis ssp. iceliensis (Kreutz) Kreutz 2004
Ophrys antalyensis Kreutz & Seckel 1998
Ophrys aranifera ssp. macedonica H.Fleischm. ex Soó 1927
Ophrys aranifera ssp. transhyrcana (Czerniak.) Soó 1931
Ophrys aranifera var. taurica Aggeenko 1886
Ophrys aranifera var. vierhapperi Soó 1927
Ophrys caucasica ssp. cyclocheila Aver. 1994
Ophrys cyclocheila (Aver.) P. Delforge 2004
Ophrys grammica (B.Willing & E.Willing) Devillers-Tersch. & Devillers 1991
Ophrys herae M.Hirth & H.Spaeth 1992
Ophrys herae ssp. janrenzii (M. Hirth) M. Hirth 2005
Ophrys hittitica Kreutz & Ruedi Peter 1997
Ophrys hystera Kreutz & Ruedi Peter 1997
Ophrys iceliensis Kreutz 2000
Ophrys janrenzii M. Hirth 2002
Ophrys leucophthalma Devillers-Tersch. & Devillers 1994
Ophrys macedonica (H. Fleischm. ex Soó) Devillers-Tersch. & Devillers 1994
Ophrys mammosa ssp. caucasica (Woronow) Soó 1973
Ophrys mammosa ssp. cyclocheila (Aver.) B.Baumann & al. 2003
Ophrys mammosa ssp. grammica B.Willing & E.Willing 1985
Ophrys mammosa ssp. leucophthalma (Devillers-Tersch. & Devillers) Kreutz 2004
Ophrys mammosa ssp. macedonica (H. Fleischm. ex Soó) Kreutz 2004
Ophrys mammosa ssp. serotina B. Willing & E. Willing 1985
Ophrys mammosa ssp. transhyrcana (Czerniak.) Buttler 1986
Ophrys mammosa ssp. vierhapperi (Soó) Soó 1973
Ophrys morio Paulus & Kreutz 2004
Ophrys sintenisii H. Fleischm. & Bornm. 1923
Ophrys sphegodes ssp. grammica (B. Willing & E. Willing) Kreutz 2004
Ophrys sphegodes ssp. herae (M. Hirth & H. Spaeth) Kreutz 2004
Ophrys sphegodes ssp. mammosa (Desf.) Soó ex E. Nelson 1962
Ophrys sphegodes ssp. parnassica Soó ex J. J. Wood 1980
Ophrys sphegodes ssp. sintenisii (H. Fleischm. & Bornm.) E. Nelson 1962
Ophrys sphegodes ssp. transhyrcana (Czerniak.) Soó 1959
Ophrys taurica (Aggeenko) Nevski 1935
Ophrys transhyrcana Czerniak. 1923
Ophrys transhyrcana ssp. amanensis E. Nelson ex Renz & Taubenheim 1983
Ophrys transhyrcana ssp. morio (Paulus & Kreutz) Kreutz 2004
Ophrys transhyrcana ssp. sintenisii (H. Fleischm. & Bornm.) Kreutz 2004

İstinadlar

↑ Fateryga, A, V., Efimov, P., Fateryga, V, V. (2018). Taxonomic notes on the genus Ophrys L. (Orchidaceae) in the Crimea and the North Caucasus. DOI: 10.14258/turczaninowia.21.4.2
↑ "Xarıbülbül sözünün azərbaycan dilində istifadasi, mənası, izahı, yazılışı, tərcüməsi / Sözlük". Sözlük – mətnlərində istifadə olunan sözlər (az.). İstifadə tarixi: 2024-04-05.^{[ölü keçid]}
↑ Флора Азербайджана, 1952
↑ Delforge, Pierre (2006). Orchids of Europe, North Africa and the Middle East — 3rd edition (revised and enlarged). London: A&C Black. p. 563. ISBN 0–7136–7525-X.
↑ Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri, II nəşr, Bakı-2013
↑ Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva, Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019

Həmçinin bax

[1] Fateryga, A, V., Efimov, P., Fateryga, V, V. (2018). Taxonomic notes on the genus Ophrys L. (Orchidaceae) in the Crimea and the North Caucasus. DOI: 10.14258/turczaninowia.21.4.2

[2] "Xarıbülbül sözünün azərbaycan dilində istifadasi, mənası, izahı, yazılışı, tərcüməsi / Sözlük". Sözlük – mətnlərində istifadə olunan sözlər (az.). İstifadə tarixi: 2024-04-05.^{[ölü keçid]}

[3] Флора Азербайджана, 1952

[4] Delforge, Pierre (2006). Orchids of Europe, North Africa and the Middle East — 3rd edition (revised and enlarged). London: A&C Black. p. 563. ISBN 0–7136–7525-X.

[5] Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı. Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri, II nəşr, Bakı-2013

[6] Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva, Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]