Yudaş Tadeuş Krusinski
Yudaş Tadeuş Krusinski (polyak: Krusiński; 15 may 1675 və ya 1675[1] – 22 avqust 1751 və ya 1756) — 1707-ci ildən 1725/1728-ci ilə qədər Səfəvilər dövləti ərazisində yaşamış polyak yezuit. O, papalıqla Səfəvi sarayı arasında vasitəçi kimi, eyni zamanda saray tərcüməçisi kimi də fəaliyyət göstərmişdir.
| Yudaş Tadeuş Krusinski | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 15 may 1675 və ya 1675[1] |
| Vəfat tarixi | 22 avqust 1751 və ya 1756 |
| Fəaliyyəti | həkim, diplomat, tarixçi, tacir, tərcüməçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
O, fars dilini mükəmməl bilir, yerli əhalini yaxşı tanıyırdı. O Səfəvilərin paytaxtı İsfahan şəhərində yaşamış və şəhərin 1722-ci ildə üsyankar əfqanlar tərəfindən tutulmasına şahid olmuşdur. Krusinksinin xatirə və hesabatları Səfəvilərin son dövrü üçün önəmli ilkin qaynaqlardan biridir.
Həyatı
redaktəYudaş Tadeuş Krusinski 1675-ci il mayın 15-də Polşanın şimalında, ehtimal ki, Yarantovitseddə zadəgan Krusinski ailəsində anadan olmuşdur. O, 16 yaşında Yezutlər ordeninə daxil oldu. O, öz ölkəsində təhsil almış, ilahiyyat və hüquq elmləri (1700–1705) öyrənmiş və eyni zamanda tibb elminə yiyələnmişdir. Krusinskinin şəxsi qeydlərinə əsasən, o, latın, türk, fars, erməni, italyan, fransız və rus dillərini yaxşı bilirmiş. O, öz əsərində gürcü salnamələrindən də istifadə edib, baxmayaraq ki, bu dili bildiyi dəqiq deyil. Gələcək missionerin şərq dillərini dəqiq harada öyrəndiyini söyləmək çətindir. Bununla belə, bu dillərin çoxunu hələ məktəbdə olarkən öyrəndiyi dəqiqdir. Polşa daim əlaqədə olduğuna görə Krusinski türk, eləcə də digər şərq dillərini bilməsi çox da təəcüblü deyil. Məhz dil səriştəsi, eləcə də Şərqdəki missionerlər üçün üstünlük olan tibbi bacarıqlarına görə İsa Cəmiyyətin rəhbərləri onu Səfəvilərin Azərbaycan əyalətinin Gəncə şəhərinə göndərmişdilər. XVII əsrin ortalarından burada yezuit missiyası evi fəaliyyət göstərirdi. Krusinski 1706-cı ilin payızında təyinat yerinə gəldi və üç il əvvəl orada öldürülən Polşa ruhanisinin vəzifələrini öz üzərinə götürərək yerinə yetirdi.
1708-ci ildə missioner Gəncəni tərk etmək üçün icazə istədi. İcazə verildikdən sonra sonra Anadolu, İraq, Suriya, Fələstin və Yunanıstana səyahətlər etdi; bu müddət ərzində o, tibblə məşğul olaraq özünü Maddi cəhətdən təmin edirdi. İki ildən sonra o, Səfəvi torpaqlarına qayıtdı, İrəvanda dayandı və bu vaxt Yezuit missiyasının evi köçürüldü. Şübhəsiz ki, Osmanlı və Səfəvilər torpaqlarında keçirdiyi uzun illər ərzində Krusinski qəhvə içməyin müxtəlif üsullarını müşahidə etmək və təcrübə etmək, həmçinin onun müalicəvi təsiri ilə bağlı yerli baxışlarla tanış olmaq imkanı əldə etmişdir. 1710-cu ildə Krusinski İrəvanda olan Yezuitlərin üzvləri tərəfindən Polşaya göndərilir. Dörd ildən sonra din xadimi nəhayət İrəvana qayıdanda bildi ki, onun olmadığı müddətdə bu şəhərdə yaşayan yezuitlər öldürülüb, onların yaşadıqları bina isə müxtəlif təriqətlərdən olan xristianlar arasında gedən dini çəkişmələr zamanı dağıdılıb. O, missiyasını xilas etmək üçün İsfahana, Səfəvi hökmdarı Şah Sultan Hüseynin sarayına getdi. Krusinskinin Səfəvilərin paytaxtına səfəri ilə onun şah sarayındakı illəri başladı. Fars və türk dillərini bildiyi üçün ona sarayda tərcüməçi vəzifəsi verildi. Səfəvi kitabxanasına giriş imkanından istifadə edən Krusinski papaların və xristian hökmdarlarının burda mövcud olmuş səfirliklərinin gündəliklərini topladı, həmçinin ən mühüm əsərləri çap etdirməyi planlaşdırdı. Lakin bu nəşrin qarşısı 1722-ci ildə əfqanların İsfahana hücumu ilə alındı." Həmin işğal anında Krusinski artıq iki il idi ki, Səfəvilərin paytaxtında ümumi yezuit rahibi funksiyasını yerinə yetirirdi. Krusinski bir dostu ilə birlikdə digər həkimlərin müalicə olunmaz hesab etdiyi bir xəstəlikdən sağalmağı bacaran əfqan komandirlərindən birinin ona verdiyi mühafizə sayəsində çaxnaşma zamanı sağ qala bildi və o, bundan istifadə edərək missionerlik fəaliyyətinə davam etdi. 25 avqust 1725-ci ildə Krusinski Osmanlı imperiyasına gedən Səfəvi səfirliyinin müşayiəti ilə İsfahanı tərk etdi. Növbəti il o, Yerusəlimdə, Fransada və Romada vaxt keçirdi, burada papalıq kollecində şərq dillərindən dərs dedi, eyni zamanda 1727-ci ildə Əbədi Şəhərdə nəşr olunan Relatio de mutationibus Regni Persorum adlı əsəri yazırdı. Fransa və Romada Krusinski Qərbi Avropa müəlliflərinin qəhvə haqqında yazdığı əsərlərlə tanış ola bilmiş, onların fikirlərinə Pragmatographia-da istinad etmişdir. O zaman Krusinski yol boyu İstanbulda dayanaraq Səfəvilərə qayıtmağa qərar verdi. Osmanlı paytaxtında görkəmli dilçi kimi də açıq-aşkar tanınan Krusinskinin varlığı böyük vəzirin diqqətini çəkəndə Nevşehirli İbrahim Paşa, təşkil etdiyi tərcüməçilər məktəbində müəllimlik vəzifəsini ona təklif etdi. Üç il İstanbulda qaldıqdan sonra o, Romaya getdi və oradan 1732-ci ildə Polşaya getdi. 1740–1741-ci illərdə o, guya həmin ölkənin o zamankı hökmdarı Nadir şahın yanında dinləyicilər toplamaq üçün yenidən İrana getdi. Polşaya qayıtdıqdan sonra Kamieniec Podolski yaxınlığındakı Bjeziedəki Yezuit monastırında məskunlaşdı və əsərlərini qələmə aldı. Krusinski 22 may 1756-cı ildə burada vəfat etdi.[2]
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Wurzbach D. C. v. Krusiński, Thaddäus (alm.). // Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich: enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben Wien: 1856. Vol. 13. S. 281.
- ↑ Malecka, Anna. How Turks and Persians Drank Coffee: A Little-known Document of Social History by Father J. T. Krusiński (English). Turkish Historical Review. 2015. 6 (2): 175-193.