Vikipediya

Yunus Əmrə

(Yunus İmrə səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)

Yunus Əmrə (güm. 1241[1], Kiçik Asiya[d] – güm. 1321[1], Kiçik Asiya[3][4][5][7][7]) — Anadoluda türkcə şeirin banilərindən biri[8]; sufi; İslam filosofu; təsəvvüf və xalq şairi; Türk-İslam mütəfəkkiri. 1991-ci ildə UNESCO tərəfindən Yunus Əmrənin 750 illik yubileyi qeyd olunmuşdur.[9][10]

Yunus Əmrə
Yunus Əmrə
Təxəllüsü Bizim Yunus
Doğum tarixi güm. 1241[1]
Doğum yeri Anadolu, Əskişəhər yaxınlığı[2] Sarayköy[3][4]
Vəfat tarixi güm. 1321[1]
Vəfat yeri Anadolu, Əskişəhər, Mihalıççıq, Sarayköy[2][5]
Milliyyəti Türk
Həyat yoldaşı Əlif xatun
Uşaqları İbrahim, İsmayıl
Fəaliyyəti şair, yazıçı
Fəaliyyət illəri XIII-XIV əsrlər
Əsərlərinin dili Türkcə
İstiqamət Divan[6], Təsəvvüf ədəbiyyatı, İslam Fəlsəfəsi
Vikimənbənin loqosu Yunus Əmrə Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı redaktə

Tapdıq Əmrə ilə tanış olması redaktə

Həyatı və özü haqqında çox az şey məlum olan Yunus Əmrə, Rum sultanlığının dağılmağa və Anadolunun[11] müxtəlif yerlərində bəyliklərin yaranmağa başladığı 13-cü əsrin ortalarından[12] Osmanlı bəyliyinin yaranmağa başlandığı 14-cü əsrin ilk rübünə qədər Mərkəzi Anadolu hövzəsində dünyaya gəlmiş və yaşamış şair və ərəndir. Yunus Əmrə, Hacı Bəktaş Vəli Dərgahında[13] oldusa da[14], onu "Bizim Yunus" edən mənəvi yüksəlişini Hacı Bəktaş Vəlinin özünün göndərdiyi Tapdıq Əmrə Dərgahında yaşamış və dərgahda xidmət göstərmişdir.[15] Yunus Əmrə uzun müddət dərgahda odunçuluq fəaliyytilə də məşğul olmuşdur.[5][16]

Digər mütəfəkkirlərlə tanış olması redaktə

Yunusun yaşadığı illər, Anadolunun Monqol axın və yağmaları, daxili müharibə və çəkişmələrlə, siyasi nüfuz zəifliyi, habelə qıtlıq və quraqlıqla pərişan olduğu illərdir.[11] 13-cü əsrin ikinci yarısı, yalnız siyasi çəkişmələrin deyil, müxtəlif məzhəb və inancların, batini və mötəzili nəzərlərin də yayılmağa başladığı vaxtdır.[11] Belə bir şəraitdə, Mövlanə Cəlaləddin Rumi[5], Hacı Bəktaş Vəli, Ahi Əvran Vəli kimi elm və irfan əhli ilə birlikdə Yunus Əmrə, Allah sevgisi[17], məhəbbət və gözəl əxlaqla bağlı fikirləri, İslam təsəvvüfü və s. mövzuları mənimsəmişdir.

Vəfatı redaktə

Yunus Əmrə, "Risalətun-Nushiyyə" adlı məsnəvisinin sonunda belə bir cümlə yazmışdır:"Sözə tarix yeddi yüz yeddi idi, Yunus canı bu yolda fidiidi.[18]"

Bu cümləyə əsasən iddia olunur ki, Yunus Əmrə H. 707 (M. 1307/8) tarixlərində həyatda olmuşdur. Adnan Ərzi tərəfindən Bəyazid Dövlət Kitabxanasında tapılmış 7912 nömrəli əlyazmada belə qeyd edilmişdir:

"Vəfatı Yunus Əmrə
Müddəti-Ömür 82
İl 720[18][19]"

Bu sənədə əsasən, Yunus Əmrənin H. 720-ci ildə (M. 1320-1) vəfat etdiyi[20] və bu tarixdən 82 il əvvəl H. 648-ci ildə (M. 1240/41) doğulmuş olduğu iddia olunur.[8]

Məzarı redaktə

  Əsas məqalə: Yunus Əmrənin məzarı
 
Qaxın Oncallı kəndindəki Hacı Tapdıq və Şeyx Yunus ziyarətgahında Yunus Əmrəyə aid olduğu iddia edilən məzar

Yunus Əmrənin məzarı olduğu iddia edilən[4] bir çox türbə və məzar vardır: Türkiyədə: Əskişəhər ilinin Mihalıççıq ilçəsinin Sarıköy kəndi (indiki Yunus Əmrə bəldəsi); Qaraman ilindəki Yunus Əmrə məscidinin həyəti; Bursa; Ağsaray ilinin Ortaköy ilçəsinin Rəşadiyə kəndi; Ünyə; Manisanın Kula ilinin Əmrə kəndi; Ərzurum ilinin Dutçu (Dutçu[21], Tuzcu[22] və ya Düzcü[23]) kəndi; Sparta ilinin Gönən və ya Keçiborlu ilçəsi; Afyonkarahisar ilinin Sandıqlı ilçəsi[24]; Sivas yaxınlığında bir yolun üstü, Toqatın Niksar ilçəsi və Azərbaycanda Qax rayonunun Oncallı kəndindəki Oğuz qəbiristanlığı.[25]

Səyyah Övliya Çələbinin Səyahətnamə əsərində Qaraman ilə əlaqədar olaraq "Kirişçi Ata Məscidi həyətində Yunus Əmrə Həzrətlərinin məzarı vardır."[26] deyə yazır. Əskişəhərin Sarıköy (indiki Yunus Əmrə) kəndində Yunus Əmrənin türbəsi olduğu iddia edilən sahədəki türbə Türkiyə İstiqlaliyyət Müyaribəsi zamanı yunanlar tərəfindən uçurlsa da, 1948-ci ildə ərazidə yenidən türbə tikilməsi məqsədilə hökumətə müraciət edilmişdir.[5] 1949-cu ildə türbə tikilməsi məqsədi ilə aparılan qazıntılarda, 15 nəfərə aid skeletlər tapılmışdı.[26] Qazıntı aparılan sahədə skeletlərin səthə çox yaxın bir nöqtədə olması, ərazinin qədim bir qəbir yeri olduğu barədə ciddi şübhələr doğurmuşdur. Müəyyən bərpa işlərindən sonra 6 may 1949-cu ildə türbənin açılışı olmuşdur.[5]

Bəzi tədqiqatçılar Yunus Əmrənin şeirlərində bəhs edilən 23 yaşayış məntəqəsi adından 20 dənəsinin hazırda Qaraman rayonu sərhədləri içərisində yerləşən kənd, qəsəbə, abidə adları ilə eyni olmasını Yunus Əmrənin hal-hazırda Qaraman olaraq adlandırılan ilin sərhədləri daxilindəki bölgədə yaşayıb və ölmüş ola biləcəyi iddiasını irəli sürürlər.[26]

Yaradıcılığı redaktə

 
Yunus Emre: Aşkın sesi filminin afişası

İşlədiyi mövzularla Anadoluda inkişaf edən Türk ədəbiyyatının nümayəndələrindən sayılan Yunus Əmrə, yalnız xalq və təkkə poeziyasına deyil, divan şeirinə də təsir etmişdir.[17] Heca və əruz vəznlərində yazdığı şeirlərində məhəbbəti əsas tutmuşdur.[18] Təsəvvüflə, İslam ilə əlaqədar misralarında insanın özü, əşyalarla, Allahla olan münasibətlərini mövzusunda yazmış, ölüm, doğum, həyata bağlılıq, İlahi ədalət, insan sevgisi kimi məsələləri müzakirə etmişdir.[18]

Əsərləri redaktə

Əsərlərinin bir neçə nüsxəsi mövcuddur: Fateh, Nuru-Osmaniyə, Yəhya Əfəndi, Qərəman, Balıqəsir, Niyazi Mısri və Bursa nüsxələri.[27]

Divan redaktə

Yunus Əmrənin şeirləri bir Divanda toplanmışdır.[11][18] Şeirlər əruz və heca vəznlərində yazılmışdır.[12]

Risalətun-Nushiyyə redaktə

  Əsas məqalə: Risalətun-Nushiyyə

Adının mənası "Nəsihətlər kitabı"dır. Didaktik əsərdir.[27] Əmrə əsərin sonunda belə bir cümlə yazmışdır:

"Sözə tarix yeddi yüz yeddi idi,
Yunus canı bu yolda fidiidi.

[18]"

Bu cümləyə əsasən müəllifin əsəri H. 707-ci ildə (M. 1307/8) yazmış olduğu iddia olunur.[8][28][29] Əsər, məsnəvi tərzində yazılmış və 573 beytdən ibarətdir. Dini, təsəvvüfi və əxlaqi məzmunludur.[30]

Əmrə sözünün mənası redaktə

Anadoluda müxtəlif ozanların, aşıq və dərvişin adında olan Əmrə sözü türkcədə "Aşiq" mənasını verir. Bu sözün İmrə anlayışı ilə əlaqəli olduğu qəbul edilir. Türk-monqol dillərində dərman, ağız, qadınlıq, işarə bildirən (Am/Əm/Em/İm) kökündən törəyən Amramaq/Əmrəməq/İmrəməq felləri "aşiq olmaq" deməkdir. Əmrə sözü də aşiq mənası daşıyır.[31] Amrağ/Amra/Əmrə çevrilməsinə məruz qalmışdır. Anadoluda "imrəmək" və "imrənmək" feilləri bir şeyi çox sevmək, qibtə etmək, həddindən artıq istəmək mənaları daşıyır.[32]

Mədəniyyətdə redaktə

Əsərlər redaktə

 
2009-cu ildə tədavülə çıxmış 200 Türk lirəsinin arxa üzündə Yunus Əmrənin porteti və Vyanadakı Yunus Əmrə Çeşməsinin şəkli əks olunmuşdur.[33][34]
 
İskəndər Palanın Yunus Əmrədən bəhs edən Od romanının sonuncu nəşrinin üz qabığı
  • "Od (Bir Yunus romanı)", İskəndər Pala
  • "Yunus Emre", Cahit Öztelli
  • "Aşka Ağlayan Derviş", Mahmut Ulu, bioqrafik roman
  • "Yunus Emre Divan ve Risaletü'n-Nushiyye", Mustafa Tatcı
  • Sarıköylü Yunus Emre, Eskişehir Valiliği, Bahattin Atak
  • "Yunus Emre Divanı", Faruk K. Timurtaş
  • Bizim Yunus, Mustafa Özçelik [1], [2]
  • Yunus Emre Divanı, Burhan Toprak
  • "Yunus Emre Seçme Şiirler", Fide Yayınları
  • "Yunus Emre Külliyatı", 2008
  • "Antologıa Shel Shırım Sufıım Me et Yunus Emre", Denis Ojalvo, Avram Mizrahi ve Selim Amado  (ivr.)
  • "Aşkın Kandili", Galip Argun
  • Əbdülbaqi Gölpınarlı. Yunus Əmrə: Həyatı, sənəti və şerləri. 1952.
  • Əbdülbaqi Gölpınarlı. Yunus Əmrə və təsəvvüf. 1961.
  • Nəzihə Araz. Dərdli dolab və Yunus Əmrənin həyat hekayəsi. 1961.
  • Köyxan Övliya oğlu. Anadolunun iç aydınlığı - Yunus Əmrə. 1963.[35]

Filmoqrafiya redaktə

Diskoqrafiya redaktə

Ədəbiyyat redaktə

  • Tatcı, Mustafa, Divan-ı Yunus Emre (PDF), İstanbul: Akçağ Yayınları, 1998, 2015-05-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2015-05-10
  • Əmrə, Yunus, Əsərləri (PDF), Tərtib edən: Cəlal Bəydilli (Məmmədov), Bakı: Öndər, 2004
  • Quliyev, Elman, Türk xalqları ədəbiyyatı (PDF) (2), Bakı: Qismət, 2009[ölü keçid]

İstinadlar redaktə

  1. ↑ 1 2 3 4 Yunus Emre // Babelio (fr.). 2007.
  2. ↑ 1 2 Doğan Kaya. "Yunus Emre'nin Aksaray Ortaköy'deki Mezarı Üzerine Düşünceler" (PDF) ( (türk.)). dogankaya.com. 1984. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  3. ↑ 1 2 Quliyev, 2009. səh. 46
  4. ↑ 1 2 3 Fahri Yetim. "Yunus Emre'nin Kabri İle İlgili Görüşler Üzerine" (PDF) ( (türk.)). sbd.ogu.edu.tr, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi. 2005-06-01. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 Quliyev, 2009. səh. 47
  6. ↑ Timurtaş, F. K. 2009, Yunus Emre and his Divan Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine, Babıali Yayınları.  (ing.)
  7. ↑ 1 2 "YUNUS EMRE" ( (türk.)). gazi.edu.tr. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  8. ↑ 1 2 3 "Yunus Emre Kimdir?" ( (türk.)). meb.gov.tr. 2012-12-05. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  9. ↑ [www.mihder.org.tr/userfiles/file/YUNUSEMRE.doc "T.C. Eskişehir İli Yunusemre Belediye Başkanlığı"] (#bad_url) ( (türk.)). mihder.org.tr. 2008-11-05. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  10. ↑ "UNESCO Genel Konferansları Tarafından İlan Edilen Anma ve Kutlama Yıldönümleri" (PDF) ( (türk.)). unesco.org.tr. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  11. ↑ 1 2 3 4 İbrahim Agah Çubukçu. "Yunus Emre ve Din Felsefesi" (PDF) ( (türk.)). dergiler.ankara.edu.tr, Ankara Üniversitesi Dergisi. 1996. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  12. ↑ 1 2 Emek Üşenmez. "Yunus Emre Divanında Türkçe İslami Terimler" (PDF) ( (türk.)). turkishstudies.net, Turkish Studies. 2013. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  13. ↑ Seyfullah Korkmaz. "Ahmed Yesevî ve Hacı Bektaş Veli Aralarındaki Bağlar, Fikirleri, Tesirleri ve Türk İslâm Edebiyatına Katkıları" (PDF) ( (türk.)). erciyes.edu.tr. 2011. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  14. ↑ Rıza Zelyut. "Hacı Bektaş-ı Veli" ( (türk.)). gazi.edu.tr, Gazi Üniversitesi. 2000. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  15. ↑ "Vilayetname'deki Söylencelere Göre Hacı Bektaş-ı Veli" ( (türk.)). hacibektas.com. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  16. ↑ Vilâyetnâme : Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli, Hazırlayan : Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul 1958, s. 48-49.
  17. ↑ 1 2 Esra Akbalık. "Yunus Emre'nin Şiirlerinde Gönül İmgesi" (PDF) ( (türk.)). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2013. 2014-01-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  18. ↑ 1 2 3 4 5 6 Tatcı, 1998. səh. ?
  19. ↑ Adnan Erzi, "Türkiye Kütüphanelerinden Notlar ve Vesikalar I", Türk Tarih Kurumu - Belleten, XIV/53, Ankara 1950
  20. ↑ 100 böyük türk. Bakı, 1991. səh.55.
  21. ↑ Köprülü, 1976
  22. ↑ Fındıkoğlu, 1966
  23. ↑ Gölpınarlı, 1963
  24. ↑ "TAPDUK EMRE VE YUNUS EMRE" ( (türk.)). sandiklitso.org.tr. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  25. ↑ "Türkiyə Prezidenti Şeyx Yunus Əmrənin məzarını ziyarət edib (YENİLƏNİB)" ( (az.)). trend.az. 2010-08-17. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  26. ↑ 1 2 3 "Türk Dilinin Başkenti Karaman" (PDF) ( (türk.)). tid.web.tr, Türk İdareciler Derneği, İdarecinin sesi. mart 2011. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  27. ↑ 1 2 Quliyev, 2009. səh. 48
  28. ↑ Risaletü'n-Nushiyye'nin tenkitli ve açıklamalı yayımı için bk. Umay Günay - Osman Horata, Yunus Emre : Risâletü'n-Nushiyye, Ankara 1994
  29. ↑ Mustafa Tatçı, Yûnus Emre Dîvânı, Risâletü'n-Nushiyye (Tenkitli Metin) III, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul 1997
  30. ↑ Mustafa, Tatcı. Yûnus Emre Divân ve Risâletü’n-Nushiyye. İstanbul: Sahhaflar Yayınları. 2005.
  31. ↑ Büyük Larousse, Milliyet Gazetesi Yayınları, Cilt-7, "Emre"
  32. ↑ Türk Dili Sözlüğü, Orhan Hançerlioğlu, Remzi Kitabevi, Sayfa-275
  33. ↑ "Türk Lirası'nda yeni yüzler" ( (türk.)). arsiv.ntvmsnbc.com. 2008-10-03. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  34. ↑ "E 9 - İkiyüz Türk Lirası I. Tertip" ( (türk.)). tcmb.gov.tr. 2015-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
  35. ↑ "Yunus Emre'nin Eserleri Enkucuk.com". 2021-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-09.

Həmçinin bax redaktə

Xarici keçidlər redaktə

 
Vikianbarda Yunus Əmrə ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yunus_Əmrə&oldid=7405077"