Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası

Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası (ZDFR; 22 aprel – 26 may 1918) indiki Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan ərazisinin böyük hissəsini, Rusiya və Türkiyənin bəzi hissələri habelə Qafqazda qısa ömürlü dövlət idi. Gürcüstan müstəqilliyini elan edənə qədər dövlət cəmi bir ay yaşamış, az sonra isə Ermənistan və Azərbaycan olmuşdur .

Tarixi dövlət
Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası
Bayraq
22 aprel 1918 — 26 may 1918
Paytaxt	Tbilisi
Rəsmi dilləri	rus dili, gürcü dili, erməni dili, Azərbaycan dili
Ərazisi	186.100 km²
İdarəetmə forması	federal respublika[d], federasiya

ZDFR-ni təşkil edən bölgə Rusiya İmperiyasının bir hissəsi idi. 1917-ci il Fevral Inqilabı zamanı imperiya dağılan və müvəqqəti hökumət ələ keçirən kimi, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi (Ozakom) adlı oxşar orqan Qafqazda da eyni şeyi etdi. Oktyabr inqilabından və Rusiyada bolşeviklərin yüksəlişindən sonra Ozakomu Zaqafqaziya Komissarlığı əvəz etdi. 1918-ci ilin martında Birinci Dünya müharibəsi davam edərkən, Komissarlıq bölgəni işğal etmiş Osmanlı İmperiyası ilə sülh danışıqlarına başladı. Lakin Osmanlılar Komissarlığın səlahiyyətlərini qəbul etməkdən imtina etdiyi üçün danışıqlar pozuldu. Rusiyanın müharibədə iştirakına son qoyan Brest-Litovsk müqaviləsi Zaqafqaziyanın bir hissəsini Osmanlı İmperiyasına verdi və o, əraziyə nəzarəti ələ keçirmək üçün onun işğalını davam etdirdi. Bu gözlənilməz təhlükə ilə üz-üzə qalan 22 aprel 1918-ci ildə Komissarlıq özünü ləğv etdi və ZDFR-ni müstəqil dövlət olaraq elan etdi. Dövləti dərhal tanıyan Osmanlı İmperiyası ilə danışıqlara rəhbərlik etmək üçün qanunverici orqan olan Seym yaradıldı.

Üç əsas qrupun (ermənilər, azərbaycanlılar və gürcülər) bir-birindən fərqli məqsədləri ZDFR-nin mövcudluğunu tez bir zamanda təhlükə altına qoydu. Sülh danışıqları yenidən pozuldu və 1918-ci ilin mayında yeni Osmanlı hücumu ilə üzləşən Seymdəki gürcü nümayəndələr ZDFR-nin davam edə bilməyəcəyini bildirdilər və mayın 26-da Gürcüstan Demokratik Respublikasını müstəqil elan etdilər. Gürcülərin artıq ZDFR, Ermənistan Demokratik Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil olmaması iləhər biri mayın 28-də federasiyanı bitirərək müstəqilliklərini elan etdi. Qısa müddət ərzində mövcud olduğu üçün ZDFR regionun milli tarixşünaslıqlarında böyük ölçüdə diqqətdən kənarda qalmış və müstəqil dövlətlərə münasibətdə yalnız birinci mərhələdə nəzərə alınmışdır.

Tarixi

Qurulması

Zaqafqaziya Komissarlığının Rusiya imperiyasının muxtar vilayəti olmadığını elan etməsindən sonra 10 fevral 1918-ci ildə Zaqafqaziya seymi iclasda müstəqillik elanı barədə qərar qəbul etmiş, 2 həftə sonra 24 fevralda müstəqillik elan edilmişdir. Lakin hələ ZDFR qurulmamışdır. 3 mart 1918-ci ildə Brest sülhündən sonra seymin legitimliyi sualı yaranmışdı. Belə ki, sülhə görə Osmanlı imperiyası Batumi, Qars və Ərdahanı geri qazanmışdı. Lakin bu torpaqlar faktiki olaraq Zaqafqaziya seyminin ərazisi idi və bunun üçün 14 martda ayrıca Trabzon sülh konfransı başladıldı. Erməni və gürcü deleqasiyaları seymin ərazi bütövlüyünü müdafiə etsə də, Azərbaycan deleqasiyası torpaqların Osmanlıya verilməsini təklif edirdi. Seymin deleqasiya başqanı Akaki Çxenkeli Brest sülhü şərtləri ilə razılaşıb torpaqları verməyi məsləhət görsə də seym səs çoxluğu ilə 13 aprel 1918-ci ildə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibə elan etdi. Osmanlı ordusu sürətlə Batumi və Ərzurumu geri alsa da Qarsda dayandı. 22 apreldə seym və Osmanlı imperiyası arasında atəşkəs sazişi imzalandı və ZDFR rəsmən elan edildi.

Osmanlı ilə münasibətlər

Müstəqillik elanından sonra 11 mayda Batum konfransı öz işinə başladı. Osmanlının Zaqafqaziyaya qarşı iddialarının Tiflisə qədər genişləməsi və Ermənistandan keçəcək olan Qars-Culfa-Bakı dəmiryolu xətti barədə təklifləri ZDFR tərəfindən rədd edildi, bunun nəticəsində Osmanlı ordusu Ermənistana hücum etdi, Sərdarabad döyüşü, Qarakilsə döyüşü və Baş-Aparan döyüşü nəticəsində Osmanlı ordusu çox itki almasına rəğmən xeyli irəliləmişdi. 26 mayda Osmanlı imperiyası ZDFRnin buraxılması barədə ultimatum verdi. Gürcü tərəfi Osmanlı ilə ikinci bir müharibəyə girişməmək və daha çox ərazi itirməmək üçün 26 mayda müstəqilliyini elan etdi və Ermənistanı tək qoydu. Azərbaycan Demokratik Respublikası və Ermənistan Demokratik Respublikası isə 28 mayda müstəqilliklərini elan etdilər və ZDFR rəsmən dağıldı.

Miras

ZDFR cəmi bir ay davam etdiyi üçün məhdud bir mirasa sahibdir və mövzu ilə bağlı tarixi yaddaş məhduddur. Tarixçilər Adrian Brisku və Timoti K. Blauvelt qeyd edirlər ki, "həm o zamankı aktyorlara, həm də regionun sonrakı alimlərinə unikal, şərti və şübhəsiz ki, təkrarolunmaz görünürdü". Stiven F. Cons bunun "müstəqil Zaqafqaziya ittifaqı üçün ilk və son cəhd" olduğunu bildirərkən, Riçard Hovannisyan qeyd edir ki, ZDFR-nin qısa müddət ərzində fəaliyyəti onun "müstəqil, demokratik, federativ yaxud respublika olmadığını nümayiş etdirdi”.

Bolşevik hakimiyyəti altında üç varis dövlət zorla Sovet İttifaqının tərkibində Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası kimi birləşdirildi. Bu dövlət 1922-ci ildən 1936-cı ilə qədər davam etdi, sonra yenidən üç ittifaq respublikasına parçalandı: Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikaları. Müasir Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan dövlətləri daxilində ZDFR öz milli tarixşünaslıqlarında böyük ölçüdə nəzərə alınmır və yalnız öz müstəqil dövlətlərinə qarşı ilk mərhələ kimi nəzərə alınır.

Rəmzlər

Bayraq

Səhv bildirilmiş ZFDR bayrağı.

Bəzi mənbələr ZDFR-nin bayrağı, sarı-qara-qırmızı üçrəngli olduğunu iddia edir. Əslində dövlətin bayrağı yox idi. Bu yanlış fikrin yaranmasına səbəb K.İvanovun “Dünya dövlətlərinin bayraqları” kitabında Gürcüstan bayrağının sarı-qara-qırmızı adlandırıldığı bəyanatla bağlı ola bilər.

Parlament

ZDFR parlamentində təmsil olunan fraksiyalar:

• Müsavat — 42 nəfər
• Gürcüstan Sosial-Demokrat Partiyası — 32 nəfər
• Daşnaksütun — 23 nəfər

Hökumət

1. Baş nazir və xarici işlər naziri — Akaki Çxenkeli
2. Daxili işlər naziri — Noy Ramişvili
3. Maliyyə naziri — Aleksandr Xatisyan
4. Dəmiryolları naziri — Xudadat bəy Məlikaslanov
5. Ədliyyə naziri — Fətəli xan Xoyski
6. Müharibə naziri — Q.T.Qeorqadze
7. Kənd Təsərrüfatı naziri — Noy Xomeriki
8. Təhsil naziri — Nəsib bəy Yusifbəyli
9. Ticarət və Sənaye naziri — Məmmədhəsən Hacınski
10. Ərzaq naziri — A.İ.Saakyan
11. Dövlət xeyriyyəsi naziri — Hovannes Kacaznuni
12. Əmək naziri — A.A.Yerzinkyan
13. Dövlət nəzarəti naziri — İbrahim bəy Heydərov

Ərazisi

ZDFR aşağıdakı inzibati ərazi hissələrindən ibarət idi:

• Bakı quberniyası
• Yelizavetpol quberniyası
• İrəvan quberniyası
• Tiflis quberniyası
• Kutaisi quberniyası
• Batum vilayəti
• Qars vilayəti
• Qərbi Ermənistan idarəsi
• Zaqatala dairəsi
• Suxum dairəsi