Zaqatala üsyanı (1863)

Zaqatala üsyanı — 1863-cü ildə Zaqatala dairəsində Çar üsul-idarəsinə qarşı qiyam.

Zaqatala üsyanının səbəbləri

XIX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında baş vermiş ən mühüm yeniliklər tezliklə burada da kəndli islahatının keçirilməsini və feodal-asılı münasibətlərin ləğv edilməsini zəruri edirdi. Getdikcə hakim dairələrdə belə bir fikir qəti olaraq formalaşırdı ki, Cənubi Qafqazın bəzi yerlərində islahatlara başlamağı ləngitmək olmaz. İlk növbədə, Gürcüstanda təhkimçiliyi ləğv etmək qərara alınmışdır.

Çar hökumətinin Gürcüstanda kəndli islahatınının keçirilməsinə hazırlıq xəbəri Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi cəhətdən daha ziddiyyətli olan Zaqatala dairəsinin əhalisinin kəskin həyacanına səbəb oldu.

Müstəmləkəçi hakimiyyət orqanları Car-Balakən əhalisinə qarşı kobud müstəmləkə siyasəti yeridirdi. Hökumətin yeritdiyi zorakı xristianlaşdırma siyasəti də sosial-iqtisadi vəziyyətin kəskinləşməsində mühüm rol oynayırdı. Əhalinin şəxsi və torpaq hüquqlarını müəyyən etmək məqsədilə Zaqatalaya hökumət komissiyası gəlmişdi. Bu komissiya belə bir fikirdə idi ki, car-balakənlilərin torpaqlarında yaşayan ingiloyları və muğalları qazandıqları gəlirin on qatı həcmində birdəfəlik vəsait ödəməklə keşkəl (torpaq) sahiblərinin asılılığından qurtarmaq lazımdır.

Torpağı becərənlər ingiloylar və muğallar olduğundan, bu tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsinda bir sıra kəndlərin keşkəl sahibləri əsas gəlir səlahiyyətindən məhrum olurdular. Ona görə də keşkəl sahibləri burada islahatın keçirilməsini istəmirdilər.

Zaqatalada üsyanın başlanması

Yetişməkdə olan üsyanın başlanması üçün bütün əhalisi yerli müsəlmanlardan ibarət olan Balakən kəndində 1862-ci ildə kilsə tikilməsi bir siqnal oldu. Balakənin mərkəzində xristian kilsəsinin bünövrəsinin qoyulması mərasimində yüksək rus zabiti və keşiş Qallacovlar nəslindən olan Abdulla Qallacov tərəfindən öldürülür. Abdulla Qallacovun bu iki şəxsi öldürməsinə səbəb isə bu tikintinin bünövrəsini qoyan şəxsin məhz sırf onun öz yeznəsinin olması idi. Abdulla Qallacovun ruslar tərəfindən xristianlığı qəbul etdikdən sonra "Georgi" adını alan yeznəsi Georgi Qallacova dinindən dönmək və Balakənin mərkəzində kilsə tikmək üçün pul təklif olunur. Onun qaynı Abdulla Qallacov da həmin zamanlarda tanınan və sözü k

eçən x xsləən rdbiri olduğu giün Grgi o llacov a xristianğın qəbul ə edilməsinə, ilk nbədə Abdu nl h Qaacovuv n oğullarından başlamaq istəyir. Bu təklifə qəzəblən Abdunəlla onu öldürmək istəsə də, onu pa biltamir.mBsəbəbdən n yüksək rus zabitini və keşişi öldürür. Nəticədə onu edam qərarı gözləsə, də iki məcməyi qızıl qan diyəti ödəndikəan soanr, o Sibirə sürgün olunur və orada Dizenteriya xəstəliyindən vəfat edir. Bu hadisən sonədronvaxtı ilə çar zabitolmi ua Hacı Murtuz tərəfindən Zaqatalada üsyan qaldırılır. Yerli əhalinin qəzəbindən qorxuya düşən çar məmurları kilsənin tikintisini dandırırlara)

1863-cü ilin iyun ayında Zaqatalada üsyan başlandı. Üsyana rus ordusunun keçmiş zabiti və əhali içərisində böyük nüfuza sahib olan Hacı Murtuz başçılıq edirdi. Onun ən yaxın köməkçiləri balakənli Bürcəli və Carlı Molla Zəngi oldular. Üsyan geniş sosial təbəqələri əhatə edirdi. Onun hərəkətverici qüvvələrini keşkəl sahibləri, müsəlman ruhaniləri, yerli imtiyazlı təbəqələr və müstəmləkə əsarətinə qarşı hər bir çıxışda yaxşı gələcəyə ümid bəsləyən sadə xalq təşkil edirdi. Zaqatala dairəsinin hər yerindən Xurmaoba kəndinə gələn üsyançı dəstələr vahid qüvvədə birləşdilər. Onlar pravoslavlığı qəbul etmiş ingiloyları inandırırdılar ki, dövlət gec-tez onların xristianlaşdırılmasına sərf etdiyi bütün vəsaiti: altı illik güzəşti, bəylərin torpaq asılılığından azad edilmələri barədə təəhhüdü, kilsə tikintiləri ilə bağlı olaraq il ərzində kilsə tərəfindən kəsilmiş aylıq məvacibi ləğv edəcək və bunun əvəzini onlardan alacaqdır. Bütün bu izahat işlərinin nəticəsində ingiloylar çox keçmədən zorla pravoslavlaşdırıldıqlarına görə buna dair şikayət ilə Qafqaz canişininə müraciət edərək yenidən müqəddəs İslam dininə qayıtmaq arzusunda olduqlarını bildirdilər.

Üsyançılar iyun ayının 5-dən 6-a keçən gecə leysan yağışı altında Zaqatala qalasına hücuma başladılar. Hacı Murtuz həmin gün daha çox tərəfdar toplamaq üçün özünü imam elan etdi. Üsyan zamanı Zaqatala dairəsinin rəisi Şalikov öldürüldü. Lakin top atəşləri ilə qarşılaşan üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular. Sonrakı hücumlar da uğursuz oldu. Məğlubiyyətin əsas səbəblərindən biri Dağıstan əhalisinin gözlənilən dəstəyi göstərməməsi idi.

1863-cü ildə Hacı Murtuzun başçılığı altında baş vermiş Zaqatala üsyanının məğlub olması, nəticələri və əhəmiyyəti

Çar hökuməti üsyanın geniş vüsət almasından təşvişə düşərək onun yatırılması üçün təcili tədbirlərə əl atdı. Üsyan iştirakçıları arasında kütləvi həbslər keçirildi. Çar məmurları Qorağan kəndindəki məscidi bağladılar. Əmrə tabe olmayaraq həmin məscidə gələnləri və İslam dininə etiqad edənləri kütləvi surətdə həbsə aldılar. Müstəmləkəçilər bununla kifayətlənmədilər. Temirxan-Şuradan buraya üç minlik süvari rus ordusu da yeridildi. Hərbi-səhra məhkəməsinin qərarı ilə üsyanın 18 nəfər ən fəal iştirakçısı və onların ailə üzvləri katorqa işlərinə göndərildi. Hacı Murtuz Yenisey quberniyasına sürgün edildi. Hökumət dairələri üsyanda iştirak etmiş kəndlilərə vəhşicəsinə divan tutdular. Vurulan ziyan üsyançıların hesabına ödənildi. Üsyan iştirakçılarının əmlakı dağıdıldı və talan edildi. Lakin Zaqatala dairəsinin yeni rəisi Stoletov başa düşdü ki, üsyanın yatırılmasında həddindən artıq zorakılığa yol verilərsə, yerli əhali arasında yeni narazılıq dalğası başlana bilər. Bunu nəzərə alaraq dairənin yeni rəhbərliyi pravoslavlaşdırılmış ingiloylara öz arzuları ilə yenidən islama qayıtmağa icazə verdi və bunun üçün bir il müddət təyin edildi. Üsyan nəticəsində ingiloylar kütləvi sürətdə pravoslavlıqdan imtina etdilər və bununla əlaqədar olaraq 7 pravoslav icması bağlandı. Yalnız Qax və Qorağan kəndi əhalisinin bir qismi, həmçinin Əlibəyli kəndinin əhalisi pravoslavlıqda qaldı.

Üsyan mütəşəkkil xarakter daşımırdı, yalnız Zaqatala dairəsi ilə məhdudlaşırdı. Qüvvələr nisbəti də qeyri-bərabər idi. Üsyançılar qətiyyətsizlik göstərdilər və həm də onlar arasında istənilən birlik yox idi.

Mənbə

• Azərbaycan tarixi, cild 2, Bakı, 1964.