Çax

Çax - türk və altay mifologiyalarında pis ruh. Şeytan. Çak, Çek, Şek, Yek, Yeg və ya Çəkir olaraq da bilinər. Çax'ların başında bir Ulu Çak tapılar. Bu çirkin görünüşlü, xırıltılı səsi olan 12 başlı bir varlıqdır. Yeraltında yaşayarlar, yaz gəlincə səthə çıxıb ağac köklərində sığınarlar. Qısa boyludurlar. İslam sonrasında, ərəb mədəniyyətində Dəccalın soy atası olaraq qəbul edilən və Şeytanı da xatırladan, alnının ortasında tək gözü olan Şik adlı varlıqla qaynaşdırılmışdır. Ərəblərə görə bu varlıq əslində iki adamdır və kəhanət qabiliyyətləri vardır.

Çəkey

Çəkey (Çəğəkey) - türk və yaqut mifologiyasında pis ruhlardan bir qrup. İnsanları kor edərlər və görmə duyğularını yox edərlər. Eşitmə duyğusunu da yox edə bilərlər və insanın kar qalmasına səbəb olarlar.

Çaxıq

Çaxıq (və ya Cahık) - türk və yakut mifologiyasında pis ruhlardan bir qrup. Lənətlənmiş insanların ruhlarıdır. Şəkil dəyişdirə bilərlər. Qanlı əlləri, qupquru gözləri, öldürücü sözləri vardır. Çox təhlükəlidirlər.

Yək

Yək - türk və altay xalq inancında İblis. Yəg və ya Yığ olaraq da bilinər. Çax ilə eyni varlıqdır və ya onun bir növüdür. İnsanoğlunu yoldan çıxaran və pisliyin simvolu olan varlıq. Tanrıya üsyan etmişdir. Qısa boylu və güclüdür. Alemin qaranlıq güclərini təmsil edir. Yerin altında yaşayır. Yaxa adlı pis ruh ilə də əlaqəlidir. Həmçinin bu sözlə əlaqəli xəstəlik adları vardır. Yiğ vərəm, Yiğnik isə dizenteriya deməkdir. Bolqar mədəniyyətində Yaqa adlı bir cadugər fiquru vardır. 'Pis ruh, şeytanın yaratdığı xəstəlik, zərər vermə' kimi mənaları da vardır. Başqa lüğətlərdə 'ig' və 'iklig' formasında keçən və xəstəlik mənası da mövcuddur. Maniheizmdə yenə şeytan mənasında istifadə edilmişdir.

"Yeg" in tatar dilindəki mənası "acgöz, doymaq bilməyən ruh" deməkdir. Bundan başqa bəzi qaynaqlarda teleğüt şamanlarının barabanlarını bəzəyən görünüşlərdən biri olan "Yeg ilan" adına da rast gəlinir. "Yeg ilan" şamana kömək edər və insanların "Yula" deyilən ruhlarını şamanın əmri ilə digər pis ruhlardan qoruyur. Qazaxcada isə hər cür xəstəliyi bildirən "Jegi" sözcüyü vardır. İğ/Yiğ sözleri xəstəlik, pislik, fəsadlıq anlayışlarını saxlayar. İddia edildiyi kimi ərəbcə və ya farsca mənşəli deyildir (Yek sözü ərəbcədə bir, tək, yalnız mənasını verər).

Baba Yaqa

Baba Yaqa, slavyan folklorunda cadugər bir xarakterdir. O kiçik uşaqları qaçırar (və ehtimalla yer). Toyuq ayaqları kimi dörd ayaq üzərində dayanan bir daxmada yaşar, süpürgəsiylə kəndlərin ətrafında uçar. Xüsusilə bu ev tarzu ural və tungus birliklərində rast gəlinən bir quruluş formasıdır. Slavyan mifologiyasında ayrıca itkin ruhlara rəhbərlik edər. Rus nağıllarında Baba Yaga bir süpürgə ilə havada süzülən bir cadugər olaraq təsvir edilər.

"Baba" sözü çoxu slavyan dillərində "yaşlı qadın" ya da "nənə" mənasını verər. Yaqa sözünün isə ural-altay mənşəli olduğu müzakirə edilməkdədir. Adı müxtəlif slavyan dilləri içində fərqli söyleyişlerle istifadə edilir: Baba Jaga, Jezi Baba, Jaqa Baba, Baba Yaxa, Baba Jaha, Baba Jahinia... Bu ad bəzən "buynuzlu yaşlı qadın" olaraq da tərcümə edilir.

Etimologiya

(Çak/Çax/Yak/Yag/Yeg) kökündən törəmişdir. Pis, çirkləndirici, pislik gətirən mənaları vardır. Vurmaq, bölmək, ayırmaq kimi məzmunu də tapılar. Yandırmaq feli ilə də əlaqəli olması olabiləcəkdir.

Mənbə

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
• Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca PDF  (türk.)