Öskemen
Öskemen (qaz. Өскемен, rus. Усть-Каменогорск) - Qazaxıstanda şəhər. Şərqi Qazaxıstan vilayətinin mərkəzi. Ölkənin şərqində ən böyük yaşayış məntəqəsi.
| Öskemen | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Өскемен | |||||
 | |||||
|
|||||
| 49°57′ şm. e. 82°37′ ş. u.HGYO | |||||
| Ölkə |
 Qazaxıstan |
||||
| Vilayət | Şərqi Qazaxıstan | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Əsası qoyulub | 1720 | ||||
| Sahəsi | 540 km² | ||||
| Mərkəzin hündürlüyü | 283 ± 1 m | ||||
| İqlimi | kəskin kontinental | ||||
| Saat qurşağı | UTC+6 | ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 346,127 nəfər | ||||
| Rəsmi dili | Qazax dili | ||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| Telefon kodu | +7 7232 | ||||
| Poçt indeksi | F0***** | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
![Gerb[d]](/wiki/Fayl:Oskemen_seal.svg)
Tarixi
redaktəÖskemen şəhəri nisbətən gəncdir. Şəhərin yerləşdiyi ərazidə vaxtilə qıpçaq və nayman tayfaları yaşayırdılar. Bu tayfalar XV əsrdə Qazax xanlığının hakimiyyəti altına girmişlər. XVIII əsrdə cunqarlarla baş verən müharibə nəticəsində xanlıq bu torpaqları itirmişdir.
Öskemenin qurulma tarixi 30 avqust 1720-ci il hesab edilir[1]. Beləki bu zaman Rusiya imperiyası İrtış çayı yaxınlığında Ust-Kamenoqorsk qalasını saldırmışdır. Elə həmin illərdən qala ətrafına köç başlayır. Gəlmələr arasında Sibir kazakları üstünlük təşkil edirdilər. 1762-ci ildə Polşaya qaçmış "Köhnə inananlar" təriqətinin üzvlərinin yenidən ölkəyə qayıtmalarına və yeni salınan qalanın ətrafında yaşamağa icazə verilir. 1868-ci ildə Ust-Kamenoqorsk şəhər statusu aldı[2].
İmperiyanın süqutundan sonra Ust-Kamenoqorskda kommunistlərin əlinə keçir. Onlar şəhərdə iki sovet yaradırlar. Bir qrum eser və menşeviklərdən, digəri isə bolşeviklərdən ibarət idi. Ancaq birinci sovet hökumətinin ömrü qısa olur. 10 iyun 1918-ci ildə rus kazak dəstələri şəhəri ələ keçirirlər. Sovet hakimiyyəti ikinci dəfə 10 dekabr 1919-cu ildə Qızıl ordunun sayəsində qurulur.
26 avqust 1920-ci ildə RSFSR tərkibində Qırğızıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaradılır. Ust-Komenoqorsk da bu bölgənin tərkibinə qatılır. 1939-cı ildə şəhər Şərqi Qazaxıstan vilayətinin mərkəzinə çevrilir.
Müasir dövrdə Qazaxıstanda şəhər rəsmi olaraq Öskemen adlandırılır. Bu ad əsasən qazaxlar tərəfindən istifadə edilir[3]. Şəhərdə yaşayan ruslar isə əvvəlki kimi Ust-Kamenoqorsk adını işlədirlər[4].
Coğrafiyası
redaktəÖskemen paytaxt Astanadan 947 km qərbdə, Ulba çayının İrtışa töküldüyü ərazidə yerləşir. Şəhər kəskin kontinental iqlimə malikdir. Maksimum temperaturun ən böyük göstəriciləri iyulda +43°, yanvarda +8°, minumum temperaturun ən kiçik göstəriciləri isə yanvarda -49°, iyulda isə +4° olmuşdur.
Əhalisi
redaktəEtnik quruluşu
redaktə2020-ci ilin qeydiyyatına əsasən şəhər əhalisi 346127 nəfərdir. Bu göstərici ilə Öskemen Qazaxıstanın ən böyük 8-ci şəhəridir. Tarixən şəhər əhalisinin payında ruslar üstünlük təşkil etmişdir. Son zamanlar qazaxların sayı artır.
| Millət | Əhalinin sayı (nəfərlə) |
Əhalinin faizlə göstəricisi | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
Din
redaktəÖskemen əhalisinin əksəriyyəti islam dininə mənsubdur (70%)[5]. Şəhərdə 5 məscid fəaliyyət göstərir. İkinci böyük icma isə xristianlardır. Xristianların provaskav, protesnat və katolik kilsələri mövcuddur. Kilsələrin ümumi sayı isə 21-dir. Həmçnin şəhərdə azsaylı yəhudilər üçün sinaqoq tikilmişdir.
İqtisadiyyatı
redaktəQazaxıstanın şərq rayonları faydalı qazıntıları ilə zəngindir. Hələ orta əsrlərdən bu ərazilərdə dəmir filizi, qızıl, mis, qurğuşun, sink, kobalt və s. digər metalların yataqları olması məlumdur[6]. Öskemen şəhəri ölkənin əlvan metalurgiya mərkəzi hesab edilir[7].. İkinci dünya müharibəsindən sonra burda qurğuşun-sink kombinatı və Ulba metelurgiya zavodu istifadəyə verilir. Bu müəssisələr indi də fəaliyyət göstərir.
1952 və 1960-cı ildə Öskemen SES və Buxtarma SES-ləri işə salınmışdır. Şəhər həm də Şərqi Qazaxıstanın əsas energetika mərkəzi adını qazanmışdır. Maşınqayırma sənayesi XX əsrin 50-ci illərindən inkişaf edir. 1958-ci ildə tikilən "Vostokmaşzavod" ilk belə zavoddur. 2003-cü ildə Qazaxıstanda ən böyük avtomobil yığılması üzrə "Asiya-Avto" zavodu inşa edilmişdir.
Ekologiyası
redaktəSənayenin inkişaf etdiyi şəhər çirklənməyə məruz qalmışdır. Əsasəndə metalurgiya müəssisələri ətrafa zərərli tulantılar buraxırlar. Bunlara azot dioksidi, fenol, benzol, hidroksid natriya, sink, xlor və s. digər maddələri aid etmək olar. Öskemenin Qazaxıstanda tənəffüs və immunitet sistemi xəstələrinin sayına görə liderdir. Qazaxıstanın ən çirkli çayları Şərqi Qazaxıstan vilayəti ərazisindən keçən çaylardır. Su hövzələrini sənaye və şəhər tullantıları ilə çirklənir. Zavod və fabriklərin ətrafındakı torpaqlar tullatılardan əkin yararsız hala gəlmişdir. Sənaye inkişaf etdikcə çirklənən sahələr də artır.
Nəqliyyat
redaktəŞəhərdə iki avtovağzal işləyir. Bu avtovağzallardan həm ölkənin digər bölgələrinə, həm də xarixi ölkələrə səfərlər həyata keçirilir. Şəhər daxilində həmçinin tramvay fəaliyyət göstərir. Ancaq onun sərnişin daşınmasında payı azdır. Bununla yanaşı 4 dəmiryol stansiyası tikilmişdir. Öskemen Beynəlxalq Hava Limanı 1998-ci ildən fəaliyyətdədir. Hava limanı 2018-ci ildə 393034 sərnişinə xidmət göstərmiş və 662 ton yük daşımışdır.
Mədəniyyət
redaktə
Öskemendə Şərqi Qazaxıstan vilayətinin dram teatrı,flarmoniyası, 3 mədəniyyət və idman sarayı, 3 muzey, 5 kitabxana və 3 kinoteatr fəaliyyət göstərir.
Şəhərdə ən məşhur idman növü buzüstü hokkeydir. 1955-ci ildə yaradılmış "Torpeda" klubu Öskemeni SSRİ məkanında təmsil edirdi[8]. Klub bu idman növündə flaqman ünvanını indidə saxlayır.
Qazaxıstanın "Altay" və "Atameken" telekanalları qərargahı Öskemendə yerləşir. Bundan başqa şəhər 9 radio və 10-dan artıq qəzetə malikdir.
Qardaşlaşmış şəhərlər
redaktə
Kannın, Cənubi Koreya
Bursa, Türkiyə
Barnaul, Rusiya
Barnaul, Belarus
Ölgi, Monqolustan
Yokneam İlit, İsrail
İstinadlar
redaktə- ↑ Encyclopædia Britannica Arxivləşdirilib 2008-02-23 at the Wayback Machine on-line
- ↑ "История Усть-Каменогорска в датах". 2019-07-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-04.
- ↑ "oskemen.vko.gov.kz / ГлавнаяОпросы". oskemen.vko.gov.kz. 28 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 April 2018.
- ↑ "Ust-Kamenogorsk city, Kazakhstan overview, history, photos". aboutkazakhstan.com. 14 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 April 2018.
- ↑ "Domestic policy". www.oskemen.kz. April 19, 2001. July 22, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 25, 2011.
- ↑ "Oskemen Travel Guide". Caravanistan (ingilis). 2021-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-27.
- ↑ "Государственный архив Восточно-Казахстанской области".[ölü keçid]
- ↑ "Андрей Соловьёв: «Лучшие хоккейные годы прошли в Устинке»". Торпедо, официальный сайт (rus). 4 октября 2017. 2017-11-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-13.