İbrahim Azəri

A­ta­ki­şi­yev İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu (İbrahim Azəri) (21 mart 1898 – 25 yanvar 1969) — Azərbaycan aktyoru.

İbrahim Azəri
İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu Atakişiyev
Digər adı	İbrahim Atakişiyev
Doğum tarixi	21 mart 1898
Doğum yeri	Corat, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	25 yanvar 1969 (70 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Milliyyəti	azərbaycanlı
Vətəndaşlığı	Rusiya imperiyası→ AXC→ SSRİ
Fəaliyyəti	aktyor
IMDb	ID2150379

Həyatı

Mil­li Təh­lü­kə­siz­lik Na­zir­li­yi­nin ar­xi­vin­də D.Bün­yad­za­də adı­na Türk Döv­lət Dram Teat­rı­nın akt­yor­la­rın­dan və ümu­mi əmək­daş­la­rın­dan Azər­bay­can Mər­kə­zi İc­raiy­yə Ko­mi­tə­si Səd­ri S.A­ğa­ma­lıoğ­lu­nun ün­va­nı­na da­xil ol­muş bir əri­zə sax­la­nı­lır. Bu əri­zə 3 no­yabr 1926-cı il­də ya­zıl­mış, 10 no­yabr 1926-cı il ta­rix­də Az.­MİK ka­tib­li­yi­nin rəi­si İ.­Sə­məd­za­də­nin və tex­ni­ki ka­tib B.Rza­bə­yo­vun mü­şai­yət mək­tu­bu ilə Azər­bay­can Döv­lət Si­ya­si ida­rə­si­nə (QPU) gön­də­ril­miş­dir. Əri­zə­nin mət­ni be­lə­dir: "Bu il okt­yab­rın or­ta­la­rın­da əmək­da­şı­mız İb­ra­him Azə­ri­nin (Ata­ki­şi­ye­vin) va­li­deyn­lə­ri onun ba­ğış­lan­ma­sı haq­qın­da bi­zə mü­ra­ciət et­miş­lər.

Şüb­hə­siz, bu mü­ra­ciət bi­zi öz iş yol­da­şı­mı­zın ax­ta­rı­şı­na sövq et­mə­yə bil­məz­di. O öz hə­ya­tın­da elə pis hə­rə­kət et­mə­miş­dir. Be­lə ki, biz onu yax­şı ta­nı­yı­rıq. Azə­ri­nin va­li­deyn­lə­ri­nin əri­zə­lə­rin­dən dər­hal son­ra biz onun Döv­lət Si­ya­si İda­rə­si (DSİ) tə­rə­fin­dən həbs edil­di­yi­ni eşit­dik.

DSİ ki­mi ida­rə­nin iş­lə­ri­nə əx­la­qi və hü­qu­qi ba­xım­dan mü­da­xi­lə­miz düz­gün ol­ma­sa da, yol­da­şı­mı­zın həb­si­nin sə­bəb­lə­ri­ni bil­mək is­tə­mə­sək də sə­nə­tin mə­na­fe­yi xa­ti­ri­nə nə­zə­ri­ni­zə çat­dı­rı­rıq ki, bi­zim ikiil­lik iş­lə­ri­mi­zin ha­zır­lıq mər­hə­lə­si yol­daş Azə­ri­nin fəa­liy­yə­ti ilə sıx bağ­lı ol­muş­dur. Əgər müm­kün ol­sa biz yol­da­şı­mız Azə­ri­yə zə­ma­nət ver­mə­yə, ona za­min dur­ma­ğa ha­zı­rıq. Be­lə bir ye­kun fik­ri­miz var ki, ha­mı onu gənc və is­te­dad­lı ar­tist ki­mi ta­nı­yır. Ümid edi­rik ki, bi­zim xa­hi­şi­mi­zə hör­mət edə­cək­si­niz­".

Mü­ra­ciə­tə teat­rın ən apa­rı­cı iş­çi­lə­ri və akt­yor­la­rı, o cüm­lə­dən Cə­fər Cab­bar­lı, Ab­bas Mir­zə Şə­rif­za­də, Alek­sandr Tü­qa­nov, Ağa­da­daş Qur­ba­nov, Mər­zi­yə Da­vu­do­va, Əzi­zə xa­nım Məm­mə­do­va, Ye­va Olens­ka­ya və baş­qa­la­rı, cə­mi 51 adam im­za at­mış­dı.

La­kin təəs­süf ki, bu kol­lek­ti­vin əri­zə – mü­ra­ciə­ti­nin bir fay­da­sı ol­ma­dı. Yax­şı­sı o ol­du ki, Azə­ri giz­li Mü­sa­vat par­ti­ya­sı hər­bi təş­ki­la­tı­nın fə­al üzv­lə­rin­dən bi­ri ki­mi gül­lə­lən­mə­yə de­yil, DSİ Məh­kə­mə Kol­le­gi­ya­sı­nın qə­ra­rı ilə 10 il­lik kons­la­ger (həbs-is­lah dü­şər­gə­si) hə­ya­tı ya­şa­ma­ğa məh­kum edil­di.

­1918-ci ilin 15 okt­yab­rın­da Ha­cı­bə­yov qar­daş­la­rı­nın mü­di­riy­yə­ti Ba­kı­da olan ar­tist­lər­dən iba­rət bir dəs­tə təş­kil et­mək məq­sə­di­lə ayrı-ay­rı ar­tist­lər­lə da­nı­şıq apar­mışdır. Bu dəs­tə (trup­pa) üçün Ha­cıa­ğa Ab­ba­sov, Əh­məd Ağ­dams­ki, Cə­lil Bağ­dad­bə­yov, Hü­seyn Ərəblinski, Hü­seyn­qu­lu Sa­rabs­ki, Mux­tar Məm­mə­dov, Rza Da­rab­lı, Sid­qi Ru­hul­la, Ələk­bər Hü­seyn­za­də və b. də­vət­li­lər sı­ra­sın­da İb­ra­him Ata­ki­şi­za­də (Ata­ki­şi­yev) ad­lı gənc akt­yor da var­dı .

La­kin İb­ra­hi­min ya­ra­dı­cı­lıq is­te­da­dı teatr­da müx­tə­lif xa­rak­ter­li rol­lar oy­na­maq­la açıl­mış­dı. O, Aş­qa­bad­da "Ar­şın mal alan"­da Sü­ley­man ro­lun­da, M.S.Or­du­ba­di­nin "Din­çi­lər" əsə­rin­də, C.Cab­bar­lı­nın "Ay­dın", H. Ca­vi­din "To­pal Tey­mur" əsə­rin­də, "Hind ix­ti­lal­çı­la­rı" və s. əsə­ri­nin səh­nə tə­cəs­sü­mün­də müx­tə­lif rol­lar oy­na­mış­dı.

1924-ci il 2 no­yabr ta­rix­li "Kom­mu­nist" qə­ze­ti xə­bər ve­rir ki, "D.Bün­yad­za­də adı­na Dram Teat­rın­da (ha­zır­da Döv­lət Aka­de­mik Dram Teatrı) "Hind ix­ti­lal­çı­la­rı" pye­si oy­na­nar­kən qəh­rə­man­lar­dan bi­ri­nin ro­lu­nu ifa edən akt­yor Azə­ri Cə­fər Cab­bar­lı­nın "Ey Şərq" şe­ri­ni öz­ba­şı­na əsə­rə da­xil edib oxu­du­ğu­na gö­rə tən­qid edil­miş­dir".

1924-ci il 4 ap­rel ta­rix­li "Kom­mu­nist" qə­ze­ti xə­bər ve­rir­di ki, "Ap­re­lin 4-də Döv­lət teat­rın­da akt­yor­la­rı­mız­dan Azə­ri və Ta­lıb­lı­nın be­ne­fi­si­nə "Qan­lı qa­la" pye­si oy­na­nı­lır. Bu ge­cə ən qüv­vət­li akt­yor­lar iş­ti­rak edə­cək. Bu­ri­yen ro­lun­da Ab­bas Mir­zə Şə­rif­za­də və Marqa­ri­ta ro­lun­da xəs­tə­lik­dən do­la­yı bir ay­dan bə­ri oy­na­ma­yan, ta­ma­şa­çı­la­rı­mı­zın se­vim­li­si Mər­zi­yə xa­nım oy­na­ya­caq­dır".

"Qan­lı qa­la" pye­si fran­sız ya­zı­çı­sı Alek­sandr Dü­ma­nın qə­lə­mi­nə məx­sus idi. Əsə­ri Azər­bay­can di­li­nə gör­kəm­li akt­yor Ka­zım Zi­ya tər­cü­mə et­miş­di.

­Akt­yor bə­zi film­lər­də də çə­kil­miş­di. "Bis­mil­lah" fil­min­də­ki Cə­fər ro­lu onun əsas ek­ran nai­liy­yət­lə­rin­dən bi­ri­dir. İb­ra­him Azə­ri tək­cə rol­lar oy­na­ma­mış, pyes və səh­nə sü­jet­lə­ri də yaz­mış­dır. O, Azər­bay­ca­nın ra­yon­la­rın­da, xü­su­sən Şə­ki­də oy­na­nan "Məhv ol­sun cə­ha­lət" pye­si­nin müəl­li­fi idi. 1923-cü il 23 fev­ral ta­rix­li "Şə­ki fəh­lə­si" qə­ze­ti ya­zır­dı: "Hər­bi klub­da 3-cü hö­ku­mət za­vo­du fəh­lə­lə­ri te­atr trup­pa­sı tə­rə­fin­dən yol­daş Axun­do­vun 2 pər­də­dən iba­rət "Qır­mı­zı in­qi­lab" və İb­ra­him Ata­ki­şi­ye­vin iki pər­də­dən iba­rət "Məhv ol­sun cə­ha­lət" pyes­lə­ri oy­na­na­caq­dır. Ta­ma­şa pul­suz­dur".

İb­ra­him Azə­ri Azər­bay­can teat­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­rin­dən bi­ri ki­mi bir çox təd­bir və mə­ra­sim­lə­rin iş­ti­rak­çı­sı ol­muş­dur. Azər­bay­can Sənaye­yə Nə­fi­sə (İn­cə­sə­nət) xa­dim­lə­ri İt­ti­fa­qı­nın V qu­rul­ta­yı­na se­çi­lən nü­ma­yən­də­lər sı­ra­sın­da Ha­cı­məm­məd Qaf­qaz­lı, Ağa­sa­dıq Gəraybəy­li, Ağa­hü­seyn Ca­va­dov, Rza Da­rab­lı, Əzi­zə Məm­mə­do­va və b. ilə ya­na­şı İb­ra­him Azə­ri də var idi. ­ Oğ­lu Çin­gi­zin de­di­yi­nə gö­rə onu teat­ra doğ­ma da­yı­sı, məş­hur akt­yor Ba­ğır Cab­bar­za­də cəlb edib­miş. Ba­ğır Cab­bar­za­də Azər­bay­can səhnəsi­nin hə­min dövr­də ta­nın­mış akt­yor­la­rın­dan ol­muş, "İ­ki kə­lək­baz" ad­lı pyes yaz­mış­dır.

Teatr­da ça­lış­ma­sı­na bax­ma­ya­raq İ.A­zə­ri özü­nün mü­sa­vat­çı əqi­də­si­ni qo­ru­yub sax­la­mış, ilk cüm­hu­riy­yə­tin ənə­nə­lə­ri­nə sa­diq qal­mış­dır. İb­ra­him Azə­ri­nin fər­di is­tin­taq işin­də (iş ¹ 602) onun ai­lə­si və tər­cü­me­yi-ha­lı ilə bağ­lı bə­zi mə­qam­la­r var. Azər­bay­can Föv­qə­la­də Ko­mis­si­ya­sı­nın 828 say­lı həvs və­rə­qin­də gös­tə­ri­lir ki, İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu Ata­ki­şi­yev Azər­bay­can SSR-də ya­şa­yır, türk­dür, yə­ni azər­bay­can­lı­dır, əs­lən Ba­kı­nın Co­rat kən­din­dən­dir, 29 ya­şı var, 1897-ci ilin mar­tın­da do­ğul­muş­dur. Sa­vad­lı­dır, ali-ib­ti­dai mək­tə­bi bi­tir­miş­dir. 56 yaş­lı ana­sı Ru­qiy­yə ev­dar qa­dın­dır, ba­cı­sı Bil­qe­yi­sin 16 ya­şı, di­gər ba­cı­sı Qız­qa­yı­tın 14 ya­şı var, hər iki­si mək­təb şa­gird­lə­ri­dir. Özün­dən bö­yük qar­da­şı Zey­na­lın 32 ya­şı var və o, aş­baz iş­lə­yir. İb­ra­him Azə­ri bi­tə­rəf­dir və ix­ti­sa­sı akt­yor­luq­dur. Həbs və­rə­qin­də onun 1917-ci ilə­dək təh­sil al­dı­ğı, 1917-1918-ci il­lər­də te­atr sa­hə­sin­də ça­lış­dı­ğı, 1918-1921-ci il­lər­də hər­bi xid­mət­də ol­du­ğu qeyd olun­muş­dur.

İb­ra­him Azə­ri 1926-cı ilin okt­yab­rın­da DSİ-də bir ne­çə də­fə din­di­ril­miş­dir. Am­ma bu din­di­riş­lə­rin te­atr və sə­nət işi­nə heç bir dəx­li yox­dur. Bu din­di­riş­lər İb­ra­him Azə­ri­nin (Ata­ki­şi­ye­vin) giz­li mü­sa­vat hər­bi təş­ki­la­tı­na mən­sub olub-ol­ma­ma­sı ilə bağ­lı idi. Bi­rin­ci is­tin­taq­dan: "Hər­bi təş­ki­la­ta mə­ni 1922-ci ilin bi­rin­ci ya­rı­sın­da Nu­rul­la bəy Qu­lu­bə­yov (ADR hər­bi na­zi­ri ge­ne­ral S.Meh­man­da­ro­vun ad­yu­tan­tı ol­muş­dur) cəlb et­miş­di. Mən yal­nız onun­la ra­bi­tə­də idim. Cəlb et­mə pro­se­sin­də Qu­lu­bə­yov mə­nə de­di ki, bol­şe­vik­lər tez­lik­lə ge­də­cək­lər, hər bir vic­dan­lı mü­səl­man isə iş­lə­mə­li və can at­ma­lı­dır ki, döv­lət apa­ra­tı bi­zim əli­miz­də ol­sun".

İb­ra­him Azə­ri son­ra Da­daş Hə­sə­nov­la (giz­li Mü­sa­vat par­ti­ya­sı­nın rəh­bər­lə­rin­dən idi), Nəs­rul­la Rza­bə­yov (hərb­çi), İb­ra­him Axund­za­də (hərb­çi), İd­ris Axund­za­də­nin qar­da­şı, M.Müş­fi­qin ar­va­dı D.A­xund­za­də­nin əmi­si – N.Q.Əh­məd Ha­cıns­ki (ta­rix­çi və jur­na­list, giz­li Mü­sa­va­tın rəh­bər­lə­rin­dən bi­ri), Mü­in Ni­ya­zi (mü­sa­vat­çı, şa­ir) və baş­qa­la­rı ilə gö­rüş­lə­rin­dən da­nı­şır. Ümu­mən bə­zi konk­ret mə­qam­lar­dan baş­qa İ.A­zə­ri ona qar­şı sü­rü­lən it­ti­ham­la­rı rədd et­miş, hət­ta Fi­ru­din Na­ğı­yev­lə (giz­li mü­sa­vat funk­sio­ne­ri ) əya­ni üz­ləş­mə za­ma­nı heç bir şe­yi xa­tır­la­ma­dı­ğı­nı söy­lə­miş­di.

...İb­ra­him Azə­ri bir müd­dət Mosk­va­da Bu­tır­ka həbs­xa­na­sın­da sax­lan­mış 1927-ci ilin qı­şın­da 30-dan ar­tıq şəx­sin da­xil ol­du­ğu bir qrup­la So­lov­ki­yə gə­lib çıx­mış, bir müd­dət Pa­pas ada­sın­da, da­ha son­ra So­lov­ki­də, ümu­mən Ka­re­li­ya­nın me­şə­lə­rin­də ağac tə­da­rü­kü ilə məş­ğul olmuş­du. Çox eh­ti­mal ki, İb­ra­him Azə­ri də mü­sa­vat­çı­la­rın So­lov­ki­də ke­çir­dik­lə­ri mün­tə­zəm ac­lıq ak­si­ya­la­rın­da iş­ti­rak et­miş­di.

1934-cü il­də 10 il­lik So­lov­ki sür­gü­nü­nü 8 ilə çə­kə­rək iki il tez və­tə­nə qa­yı­dan İb­ra­him Azə­ri iş­siz-güc­süz qal­mış, bir müd­dət sə­fil hə­ya­tı ke­çir­mə­yə məc­bur ol­muş­du. Onun 1934-cü il­dən son­ra­kı hə­ya­tı və fəa­liy­yə­ti­nə şa­ir və ədə­biy­yat­şü­nas Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı­nın 1937-ci ilin de­kab­rın­da onun haq­qın­da ver­di­yi ifa­də işıq sa­lır: "İb­ra­him Azə­ri Azd­ra­ma­nın keç­miş ar­tis­ti­dir. Onun­la Mər­də­kan kən­din­də vağzal­da bir ne­çə də­fə gö­rüş­mü­şəm. Onun­la bir­gə qə­zet alır və qa­ta­rı göz­lə­yir­dik. O, mə­nə da­nış­dı ki, onu Ba­kı teat­rın­da işə qə­bul et­mə­yib­lər. Ru­hul­la Axun­dov­la və Əli Kə­ri­mov­la gö­rüş­lə­rin­dən da­nış­dı. O, Azd­ra­ma­ya qə­bul edil­mək üçün on­la­rın gö­rü­şü­nə ge­dib­miş. Ruhul­la on­dan so­ru­şub­muş: "So­vet ha­ki­miy­yə­ti əley­hi­nə giz­li iş gör­mək­lə siz nə et­mək is­tə­yir­di­niz? Siz mü­sa­vat­çı­lar özü­nü­zü nə he­sab edir­si­niz?! Mən sus­dum və de­dim ki, bu ar­tıq keç­miş­dir. Səhv­lər və al­da­nış­lar və s. La­kin siz mə­nə Ba­kı­da iş ver­mə­di­niz. Mən məc­bur qa­lıb Ki­ro­va­ba­da get­dim".

Bir hə­qi­qət var ki, İb­ra­him Azə­ri ikin­ci də­fə, yə­ni 1937-ci il­də rep­res­si­ya olun­ma­mış­dır. La­kin o, mə­nə­vi təz­yiq­lər­lə, in­zi­ba­ti məhdu­diy­yət­lər­lə üz-üzə qal­mış­dı. Öz ix­ti­sa­sı üz­rə Ba­kı­da iş ta­pa bil­mə­yən İb­ra­him Də­və­çi və Gil­gil­çay­da müx­tə­lif iş­lər­də ça­lış­ma­ğa məc­bur ol­muş, bir müd­dət Su­ra­xa­nı­da müəl­lim iş­lə­miş­dir. Gən­cə, Tif­lis, İrə­van, Qu­ba teatr­la­rın­da öz qüv­və­si­ni sı­na­yan akt­yo­run yal­nız 1950-ci il­lər­dən son­ra öz qüv­və­si­nə ina­mı art­mış, işə dü­zəl­miş, ki­nos­tu­di­ya­ya də­vət olun­muş­du.

­İ.S­ta­li­nin ölü­mün­dən son­ra ta­ri­xi əda­lət­siz­lik­lə­rə ye­ni­dən qa­yıt­maq və on­la­rı dü­zəlt­mək zə­ru­rə­ti bü­tün SSRİ-də ol­du­ğu ki­mi Azərbaycan­da da re­ji­min təz­yi­qin­dən əzab çək­miş in­san­la­ra da özü­nə gəl­mək, bə­raət tə­ləb et­mək im­ka­nı ver­di.

­Ar­tıq 1955-ci il­də İb­ra­him Azə­ri ona bə­raət ve­ril­mə­si xa­hi­şi ilə Mosk­va­ya sə­la­hiy­yət­li or­qan­la­ra mü­ra­ciət et­mə­yə baş­la­mış­dı. Bu mə­sə­lə ilə əla­qə­dar SSRİ pro­ku­ror­lu­ğu işin araş­dı­rıl­ma­sı­na baş­la­mış, əmək­da­şı Koz­lo­va­ya işi araş­dır­maq hə­va­lə et­miş­di. Bu ba­rə­də MTN-in ar­xi­vin­də SSRİ DTK-nın İV şö­bə­si­nin rəi­si­nin müa­vi­ni Ve­re­ten­ni­ko­vun ar­xi­və ün­van­lan­mış mək­tu­bu var. Mək­tu­bun ar­xa­sın­da qeyd olun­muş­dur ki, İb­ra­him Ata­ki­şi­ye­vin (Azə­ri­nin) işi­nin də da­xil ol­du­ğu 50018 say­lı iş çox cild­li­dir və oxu za­lı­na ve­ri­lə bil­məz. Onun­la yerin­də ta­nış ol­maq olar".

A­zər­bay­can SSRİ Na­zir­lər So­ve­ti ya­nın­da DTK-nın uçot-an­ket şö­bə­si­nin mü­dir müa­vi­ni ma­yor Məm­mə­do­vun ver­di­yi ara­yış­da qeyd edi­lir ki, 1897-ci il tə­vəl­lüd­lü Ata­ki­şi­yev İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu DSİ Kol­le­gi­ya­sı­nın qə­ra­rı ilə RSFSR-in Ci­na­yət Mə­cəl­lə­si­nin 58-1 və 58-2 maddə­lə­ri ilə 10 il­li­yə məh­kum edil­miş­dir. Ara­yış 9 iyun 1957-ci il­də ve­ril­miş­dir.

Ar­xiv­də "Da­daş Hə­sə­nov və baş­qa­la­rı­nın işi" üz­rə (PR ¹ 41065) is­tin­taq ma­te­rial­la­rın­dan çı­xa­rış­lar da var­dır. Bu çı­xa­rış­da "hər­bi təş­ki­la­tın" rəh­bə­ri Da­daş Hə­sə­nov ümu­mən İ.A­zə­ri, Ə.­Ha­cıns­ki, N.Rza­bə­yov­la bir­gə ke­çi­ri­lən ic­las­la­rın möv­cud­lu­ğu­nu rədd et­miş­di. RP ¹ 41065 say­lı ar­xiv-is­tin­taq işi­nin 7-ci cil­din­də So­lov­ki­yə sür­gün olun­muş mü­sa­vat­çı­lar haq­qın­da ay­rı-ay­rı ic­mal ara­yış­lar verilmiş­dir. Bu­ra­da 16-cı ara­yış (səh.71-72) İb­ra­him Azə­ri ba­rə­sin­də­dir.

"A­ta­ki­şi­yev İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu. 29 ya­şı var. Or­ta təh­sil­li­dir. Keç­miş pod­po­ru­çik. 1921-ci il­dən mü­sa­vat­çı­dır. Həb­sə­dək Türk Döv­lət Aka­de­mik Dram Teat­rın­da akt­yor ki­mi iş­lə­miş­dir. Həbs və is­tin­taq­da ol­ma­yıb. Ka­me­nis­ti kü­çə­si 106 nöm­rə­li ev­də ya­şa­yır.

A­zər­bay­can SSR Ci­na­yət Mə­cəl­lə­si­nin 57 və 58-ci mad­də­lə­ri ilə hər­bi təş­ki­lat­da və ək­sin­qi­lab­da iş­ti­rak­da təq­sir­li bi­li­nir.

Qey­ri-le­qal Mü­sa­vat par­ti­ya­sı­nın hər­bi təş­ki­la­tın­da 1922-ci il­dən iş­ti­rak et­miş­dir. Mü­sa­va­tın Ba­kı Ko­mi­tə­si­nin üz­vü Qu­lu­bə­yo­va yardım­çı ol­muş, hər­bi təş­ki­la­ta ye­ni üzv­lər cəlb et­miş­dir. Elə hə­min il fəal­lı­ğı­na gö­rə BK ya­nın­da hər­bi beş­li­yin tər­ki­bi­nə da­xil edil­miş, ey­ni za­man­da hər­bi sa­hə­lər­dən bi­ri­nin rəi­si ol­muş­dur.

A­ta­ki­şi­ye­vin mən­zi­li dö­yüş sa­hə­lə­ri özək­lə­ri üçün bir növ qə­rar­gah ro­lu­nu oy­na­mış, o bu­ra­da gös­tə­riş­lər, mə­lu­mat­lar top­la­mış, hər­bi beş­li­yin di­rek­tiv­lə­ri­ni çat­dır­mış­dır.

Ək­sin­qi­lab­da və hər­bi təş­ki­lat­lar­da iş­ti­ra­ka gö­rə ve­ril­miş it­ti­ham onun özü­nün və şa­hid­lə­rin ifa­də­lə­ri ilə sü­bu­ta ye­ti­ril­miş­dir".

İb­ra­him Azə­rinin 1950-ci il­lə­rin so­nun­da bə­raət ala bil­məsi ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Be­lə ki, So­lov­ki sür­gü­nün­də ol­muş mü­sa­vat­çı­la­rın heç də ha­mı­sı bə­raət ala bil­mə­miş­di. (Hə­min şəxs­lə­rin bir qis­mi yal­nız ke­çən əs­rin 90-cı il­lə­rin­də bə­raət ala bilmişdilər).

1937-ci ilin tut­ha­tu­tun­da So­lov­ki­dən qa­yı­dan­la­rın ək­sə­riy­yə­ti həbs olun­du və gül­lə­lən­di. Doğ­ru­dur, Da­mokl qı­lın­cı bu də­fə İb­ra­him­dən yan keç­di. Am­ma bu to­xu­nul­maz­lıq sı­ğor­ta­lan­maq de­mək de­yil­di və hər an onu həbs və sür­gün göz­lə­yə bi­lər­di. Odur ki, onun ai­lə və şəx­si hə­yat qur­ma­sı da 1937-ci il­dən son­ra­ya tə­sa­düf et­di. Öv­lad­la­rı isə 40-cı il­lər­də dün­ya­ya gə­lib: iki qız, bir oğ­lan.

Oğ­lu Çin­giz rəs­sam­dır, 1974-cü il­də Mə­də­niy­yət İn­cə­sə­nət Uni­ver­si­te­ti­ni (o vaxt Te­atr İns­ti­tu­tu ) bi­ti­rib. Onun ata­sı haq­qın­da de­dik­lə­rin­dən: "A­tam İb­ra­him Azə­ri pe­şə­cə akt­yor ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq qa­ra­din­məz, özü və hə­ya­tı haq­qın­da az da­nı­şan bir in­san idi. Uzun­müd­dət­li sür­gün­də ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq onun qü­ru­ru sın­ma­mış­dı. So­lov­ki sa­də sür­gün ye­ri ol­ma­yıb. Atam çox na­dir hal­da da sür­gün epi­zod­la­rı da­nı­şır­dı: "Sə­hər du­rur­dum ki, sa­ğım ölü, so­lum ölü. Bə­zən bu ölü­lə­rin ara­sı ilə özü­mü­zə yol açır, ya­şa­maq ina­mı­nı itir­mir­dik". A­ta­mı Adil İs­gən­də­rov vax­ti­lə iş­lə­miş ol­du­ğu Aka­de­mik Dram Teat­rı­na də­vət et­miş­di. Am­ma de­miş­di ki, diş­lə­ri­ni dü­zəlt­sin, fı­sıl­tı ilə da­nı­şır. Bu ata­mın xo­şu­na gəl­mə­miş­di. Onun diş­lə­ri uzaq Şi­ma­lın şax­ta və dəh­şət­lə­rin­də tö­kül­müş­dü. O bir da­ha Azd­ra­ma­ya üz tut­ma­dı…" 90-cı il­lər­də SSRİ Xalq ar­tis­ti Qri­qo­ri İje­nov öz hə­ya­tı­na həsr edil­miş bir sə­nəd­li film­də Si­bir sür­gü­nü za­ma­nı çək­di­yi əziy­yət­lər­dən da­nış­dı. Tomsk şə­hə­ri­nin teat­rın­da ça­lı­şan Q.İ­je­no­vun ək­sər diş­lə­ri tö­kü­lüb­müş. Pu­lu ol­ma­dı­ğın­dan diş­lə­ri­ni dü­zəlt­mə­yə də im­ka­nı yox­muş. Bu­na gö­rə də ta­ma­şa­la­ra utan­dı­ğın­dan çı­xa bil­mir­miş. Bö­yük akt­yor bu­na gö­rə çək­di­yi iz­ti­rab­lar­dan ağ­rı ilə söz açır­dı...

Dü­şü­nü­rəm: Q.İ­je­nov heç ol­ma­sa sür­gü­nü kons­la­ger­də, yə­ni is­lah-əmək dü­şər­gə­sin­də de­yil, bö­yük bir şə­hər­də, zi­ya­lı in­san­la­rın ara­sın­da çə­kir­miş. İb­ra­him Azə­ri isə sür­gü­nü ci­na­yət­kar­la­rın, oğ­ru­la­rın, qul­dur­la­rın ara­sın­da çək­miş­di.

So­lov­ki sür­gü­nü­nü çək­miş, da­ha son­ra xa­ri­cə mü­ha­ci­rət et­miş B.E­.A­ğaoğ­lu im­za­lı bir azər­bay­can­lı 1930-cu il­də İs­tan­bul­da çı­xan "Bildiriş" qə­ze­tin­də öz sür­gün təəs­sü­rat­la­rı­nı "So­lov­ki­də gör­dük­lə­rim" sil­si­lə­sin­dən olan mə­qa­lə­lər­də əks et­dir­miş­dir. İb­ra­him Azə­ri­nin adı­nı çə­kən və eh­ti­mal ki, onun­la gö­rüş­müş müəl­lif Azər­bay­can­dan zi­ya­lı­la­rın dəs­tə-dəs­tə So­lov­ki­yə gə­ti­ril­di­yi­ni və ora­da bö­yük məh­ru­miy­yət­lə­rə və əzab­la­ra dü­çar ol­du­ğu­nu ya­zır, on­lar­dan əv­vəl gə­lən dəs­tə­nin üzv­lə­ri­ni be­lə təs­vir edir: "On­lar o qə­dər də­yiş­miş, o qə­dər sol­muş, o qə­dər üzül­müş­dü­lər ki... Buz­lu cə­hən­nə­min bü­tün dəh­şət və vəh­şət­lə­ri­ni çək­miş, ke­çir­miş olan bu uni­ver­si­tet gənc­li­yi uc­dan­tut­ma ahıl in­san­la­ra bən­zə­yir­di­lər..."

Rep­res­si­ya olun­muş­la­ra mü­na­si­bət yal­nız 1956-cı il­dəki XX qu­rul­tay­dan son­ra də­yiş­di.

­İb­ra­him Azə­rini o vaxt Azər­bay­can KP MK-inin ideo­lo­gi­ya üz­rə ka­ti­bi iş­lə­yən teatr­şü­nas Cə­fər Cə­fə­rov da ya­nı­na ça­ğır­mış, onun­la söh­bət et­miş, ona iş və 4-cü mik­ro­ra­yon­da mən­zil tək­lif et­miş­di. La­kin bö­yük əzab­lar­dan keç­miş İb­ra­him Azə­ri bu göy­dən­düş­mə tək­lif­lə­ri nə­dən­sə qə­bul et­mə­di. Ki­no­film­lər­də sı­ra­vi rol­lar­da, küt­lə­vi səh­nə­lər­də çə­kil­di, mü­ba­rək tək­lif­lər­dən isə im­ti­na et­di.

So­nun­cu iş ye­ri Or­du­bad teat­rı ol­du. İb­ra­him Azə­ri ora­da qı­sa müd­dət re­jis­sor iş­lə­di. Am­ma bu­ra­da astma xəs­tə­li­yi tap­dı və Ba­kı­ya qa­yıt­dı. 1969-cu il­də onun xəs­tə­li­yi da­ha da şid­dət­lən­di və o və­fat et­di.

­İb­ra­him Azə­ri­nin sa­vad­lı bir in­san, ərəb, fars, rus dil­lə­ri­ni yax­şı bi­lən bir zi­ya­lı ol­ma­sı mə­lum­dur.

Filmoqrafiya

1. Qız qalası əfsanəsi (film, 1923) (tammetrajlı bədii film) — rol: Vəzir
2. Bismillah (film, 1925) (tammetrajlı bədii film) — rol: Cəfər
3. Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)
4. Mollanın sərgüzəşti (film, 1960)
5. Səhər (film, 1960)