İlanbalığı

İlanbalığı (lat. Petromyzon) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin şüaüzgəclilər sinfinin i̇lanbalığıkimilər dəstəsinin i̇lanbalıqları fəsiləsinə aid heyvan cinsi.

İlanbalığı
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Ranqsız: Amorphea Ranqsız: Obazoa Ranqsız: Opisthokonta Ranqsız: Holozoa Ranqsız: Filozoa Aləm: Heyvanlar Yarımaləm: Eumetazoylar Klad: ParaHoxozoa Klad: İkitərəflisimmetriyalılar Klad: Nephrozoa Tipüstü: Sonağızlılar Tip: Xordalılar Klad: Olfactores Yarımtip: Onurğalılar İnfratip: Çənəsizlər Sinifüstü: Cyclostomi Sinif: Hiperoartiyalar Dəstə: İlanbalığıkimilər Fəsilə: İlanbalıqları Cins: İlanbalığı
Beynəlxalq elmi adı
Petromyzon L., 1758
Şəkil axtarışı ITIS   159721 NCBI   7756 FW   103980

Skeleti

Skeleti xorda-dan və qığırdaqdan ibarətdir. O, ox skeletə, kəllə skeletinə və tək üzgəc skeletinə ayrılır. Ox skeleti xordadandır. Xordanı birləşdirici toxuma qatı əhatə etmişdir.

Kəllə skeleti qığırdaqdan olub çox sadə quruluşdadır. Bu skelet natamam beyin qutusundan, ağız qıfı skeletindən və visseral skeletdən ibarətdir. Beyin qutusu beyni altdan və yanlardan əhatə edir, qutunun üstünü birləşdirici toxuma qatı örtür.

Ağız qıfı skeleti ağız qıfını üstdən və yanlardan, dili isə altdan saxlayan bir neçə qığırdaqdan ibarətdir. Bunların ən vaciblisi ağız boşluğu divarlarını və dili saxlayan qığırdaqlardır.

Visseral skelet uzununa, eninə yerləşən və kəsişmə yerlərində bir-biri ilə birləşən çərçivədən və gözaltı qövsdən əmələ gəlib. Tək üzgəc skeleti uzun, nazik qığırdaq şüalardan ibarətdir. Bu şüalar üzgəc pərdəsini saxlayır.

Həzm orqanları

Bu orqanlar ağızönü qıfdan, ağız boşluğundan, udlaqdan, qida borusu və bağırsaqlardan ibarətdir. Bağırsaq xaricə anal dəliklə açılır. Qara ciyər və mədəaltı vəzi də həzm orqanıdır.

Tənəffüs orqanları

Bu orqanlar tənəffüs borusundan və qəlsəmə aparatından ibarətdir. Tənəffüs borusu kor qurtarır. Bu boruya başın yanlarından hər tərəfdən 7 dəlik açılır. Bunlar həm də xariclə ələqələnir. İlanbalığına ən yaxın olan miksinin qəlsəmə dəlikİərinin ümumi boşluğu var. Bu boşluq xaricə yalnız bir dəlikİə açılır. Bu, miksinin parazitliyi ilə əlaqədardır. Qəlsəmə dəlikİərinin divarı əzəzləli olduğu üçün yığılıb açıla bilir. Bu zaman su tənəffüs borusuna, oradan qəlsəmə dəliklərinə gəlir və xaricə çıxır. Su qəlsəmə dəliklərində olduqda suda həll olmuş oksigen qana keçir və heyvan tənəffüs edir.

Qan-damar sistemi

Bu sistem ürəkdən, arteriya və vena damaralarından ibarətdir. Ürəkdə bir qulaqcıq və bir mədəcik var. Qarın qan damarının genişlənmiş hissəsi orta soğanacağı adlanır. Arteriya ürəkdən gedən, vena ürəyə gələn damarlara deyilir. Arteriyalarla təmiz və ya arterial, venalarla oksigensiz və ya venoz qan axır. Bir qan dövranı var, ürəkdə venoz qandır.

İfrazat orqanları

İfrazat orqanları bir cüt böyrəkdir. Rüşeymində baş böyrək, yaşlısında bədən böyrəyi olur, Bu böyrək bədən boşluğunda yerləşir. Hər böyrəkdən bir sidik axarı çıxır. Sidik axarları sidik-cinsi dəliklə xaricə açılır.

Cinsiyyət sistemi

Erkəyi və dişisi var. Dişinin yumurtalığı, erkəyin toxumluğu olur. Yumurtalıq və toxumluq bədən boşluğunda yerləşir. Bunların axarları yoxdur. Yetişmiş cinsiyyət hüceyrəsi (kürü və ya toxum mayesi) bədən boşluğuna düşür. Oradan xüsusi dəliklə xaricə çıxır, mayalanma suda gedir.

Sinir sistemi

Sinir sistemi baş-beyindən və onurğa beynindən ibarətdir. Baş beyin kiçikdir. O, 5 hissədən ibarətdir: ön beyin, aralıq beyin, orta beyin, uzunsov beyin və beyincik. Baş beyinin ənsə hissəsi inkişaf etməyib. Onurğa beyni lentvaridir. Ondan bel və qarın sinir telləri çıxır. Bu sinirlər sonrakı onurğalılardan fərqli olaraq bir-biri ilə birləşir. Hiss orqanları da var. Bunlara qoxu, görmə, eşitmə, yan xətt orqanları, dəridə olan sinir ucları daxildir.

Əhəmiyyəti

Elə yerlərdə yaşayır ki, orada digər balıqlar, demək olar ki, olmur. O, həm də xüsusi qida obyektlərini yeyir, onları insan üçün xeyirli məhsula çevirir. Yüksək keyfiyyətli əti var. Əvvəllər Xəzər dənizində çox idi. Onun tutulması ilə məşğul olan xüsusi vətəgə var idi. Balıqlara yapışaraq onları sorur və zərər verir. Son vaxtlarda ehtiyatı azalmışdır. Ona görə də Azərbaycan Qırmızı Kitabına daxil edilib.

Status

Nisbətən az rast gələn, sayca getdikcə azalan növdür.

Yayılması

Keçici balıqdır. Yalamadan Astaraya kimi hər yerdə rast gəlinir.

Yaşayış yeri

Ən çox Xəzər dənizinin sahillərində olur və qidalanır. Çaylara yalnız çoxalma məqsədilə girir, bu müddətdə qidalanmır. Elə buna görə də çoxalmadan sonra hər iki cins halsızlıqdan ölür. Hazırda Kürdə təkcə Əlincəçayda kürüləmə yeri vadır.

Sayı

Kürüləmənin aşağı olması və cəmi bir dəfə nəsil verməsi ilə əlaqədar azsaylıdır.

Çoxalması

Çoxalma məqsədilə çaylara girir. Çayagirmə qışda, adətən dekabrdan fevrala qədər davam edir. Bu vaxt onun cinsi vəziləri III-IV yetginlik mərhələsində olur. Çoxalması mayda başlayır, iyulda qurtarır. Kürüsünü qumlu-çınqıllı yerlərdə tökür. Kürülərin sayı orta hesabla 31 min olur.

Sayının dəyişilmə səbəbləri

Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişilməsi, neft, kimya sənayesi və məişət tullantıları ilə çirklənməsi nəticəsində ekoloji şəraitin pisləşməsi.

Qorunması üçün zəruri olan tədbirlər

Kür çayı hövzəsində təkcə çoxalma yeri olan Əlincəçayı qorumaq. Onun süni surətdə artırılması biotexnikasını işləyib hazırlamaq, körpələrini süni yolla yetişdirib təbii sulara buraxmaq lazımdır.