İlisu şivəsi
İlisu şivəsi — Qax rayonunun İlisu, Sarıbaş, Ağçay kəndlərində istifadə olunur. Şimal qrupu dialekt və şivələrinə aiddir. (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi).[1] İlisunun ən böyük tarixi məziyyəti qədim türk-oğuz,Dədə Qorqud dilini qoruyub saxlamasıdır. İlisu şivəsi haqqında təsəvvür yaratmaq üçün onu başqa dialekt və şivələrimizdən ayıran başlıca xüsusiyyətləri nəzər-diqqətə çəkmək vacibdir. İlisuda yaşayan əhəlinin nitqində aşağıdakı maraqlı, səciyyəvi fonetik, morfoloji və leksik xüsusiyyətlər mövcuddur.
Fonetik xüsusiyyətlər redaktə
İlisu şivəsi ilə ilk tanışlıq onun zəngin fonetik xüsusiyyətlərindən başlayır. İlisu şivəsində fonemlər rəngarəngdir. Bu fonemlərin incə xüsusiyyətləri var. Bu xüsusiyyətlər İlisu şivəsini öyrənən və fonemləri tələffüz etməyə çalışan şəxslər üşün çox çətinlik törədir. İlisu şivəsinə məxsus fonemlər daha çox b, d, c, q, g samitləri ilə əlaqəlidir. Bu hərflər hər biri İ.ş-də özünəməxsus tələffüz məxrəci qazanır. Bu səslər üçün xarakterik cəhət, onların, əsasən, dilarxası və boğaz samitləri kimi səslənməsidir. Aşağıda bu samitlərin sözlərdə özlərini necə göstərməsinə nümunələr göstərilir.
- Ḅ-dilimizdə olan "b" samitinə meyilli, daha çox boğazda tələffüz olunan səsdir [bˤ];məsələn: ḅidal (pay), ḅdiy (xam mum), curumḅul (qabıqdan çıxmış, lüt).
- Ḍ-məxrəccə ədəbi dilimizdəki "d", "t" samitlərinə yaxındır [d̪ˤ]. məsələn: ḍaranbḅul (sicim hörmək üçün alət), ḍiḅan (uzaq, gedər-gəlməz). Bu samitlər ədəbi dilimzdəki "d" samitini də əvəz edə bilir;məsələn: armuḍ, ḍevşan
(dovşan).
- Q¹-əsasən boğazda tələffüz olunur:"Q" hərfinin bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənən 4 variantı var:
- q-adi tələffüz məxrəcində [g] qoruy (görür), qotur-götür, qun-gün, quvanmax-güvənmək, doguş-döyüş, kolga-kölgə.
- "q"-dilin orta hissəsi sərt damağın arxa tərəfinə çəkilir və ğ səsinə yaxın səs kimi tələffüz olunur [ɦ].
- q¹-dilin ucu aşağı dişlərə yüngülcə dirənir və partlayışla tələffüz olunur [ɢ].
- q¹¹-dilin ucu aşağı dişlərə, arxası bərk damağın qurtaracağına dirənir və partlayışla daha kar x səsinə yaxın səs tələffüz olunur [ç]. Bu səslərdən başqa bəzi samitlərin variantları da vardır;nq, k¹.
Nq-bildiyimiz kimi "n" samitinin qədim şəkli qovuşuq nq, ng, nğ olmuşdur [ŋ]. İlisu şivəsi bəzi sözlərin ilkin fonetik tərkibini bu günə qədər mühafizə etmək cəhətdən də çox maraqlıdır. məsələn: zirəng
(zirək), əng (ən), gəng (gen), yengi (təzə).
İlisu şivəsində maraqlı fonetik hadisələrdən biri də saitlərin əvəzlənməsidir. Bu əvəzlənmələri qədim və müasir türk dilləri ilə müqayisə etməklə aydın olur ki, başqa türk dillərində olduğu kimi İlisu şivəsi də qədim tarixi kökləri ilə bağlıdır, çünki bu əvəzlənmələrin izləri qədim yazılı abidələrdə də öz əksini tapmışdır.[2]
Saitlərin əvəzlənməsi.
- a saitinin e saiti ilə əvəzlənməsi: yeş (yaş), yeylax (yaylaq), çey (çay), çeylax (çaylaq);
- e saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi: yaka (yekə), kaçal (keçəl);
- ə saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi: barakallah (bərəkallah), barabar (bərabər), zaral (zərər);
- o saitinin a saiti ilə əvəzlənməsi: av (ov), avçu,
(ovçu), tavux (toyuq);
- i saitinin u saiti ilə əvəzlənməsi: Şaku (Şəki), Yusuf (Yusif), duvar (divar), sufat (sifət).
Samitlərin əvəzlənməsi.
- b samitinin p samiti ilə əvəzlənməsi: puçax (bıçaq), putax (budaq), kitap (kitab);
- d samitinin t samiti ilə əvəzlənməsi: palıt (palıd), tükən (dükan), süt (süd);
- c samittinin ş samiti ilə əvəzlənməsi: başarıy (bacarır), başarıxlı (bacarıqlı);
- p samitinin k samiti ilə əvəzlənməsi: tükürmax (tüpürmək).
Morfoloji xüsusiyyətləri redaktə
İlisu şivəsində diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlər içərisində morfoloji hadisələr də maraqlıdır. İlisu şivəsində ismi xəbərlər şəxs sonluqları ilə deyil, şəxs əvəzliklərinin ismin əvvəlinə yanaşması ilə analitik yolla ifadə olunur. Xəbərliyin belə ifadəsi İlisu şivəsinin dilinin çox qədim dövürlərlə bağlı olduğunu göstərir. Bu xüsusiyyət tatar dilində geniş yayılmışdır.
Ədəbi dilimizdən fərqli olaraq II şəxsin təkini təkini bildirən- san,-sən şəkilçiləri — sin,-sin,-sun,-sün kimi ifadə olunur, məsələn: honun qızısın (onun qızısan), atasısın (atasısan) və s. İlisu şivəsində mənsubiyyətin analitik-sintaktik yolla ifadəsinə təsadüf edilir. Sahib şəxslə mənsub əşya arasındakı münasibəti bildirmək üçün şəxs əvəzlikləri isimdən əvvəl gəlir və mənsubiyyəti ifadə edir, məsələn:(senin; honun; bizin; hoların) uşax (at, qız).
Qohumluq əlaqələri bildirən isimlərin əksəriyyəti "-sı,-si" nisbət şəkilçisini qəbul edir, məsələn: atası, əməsi (bibisi), daysı, baysı (bacım, bacın, bacısı), balası, yengəsi (qardaş aravadı), inisi(qayın).[3][4][5]
Sifət ən çox leksik cəhətdən fərqlənən bir nitq hissəsidir, məsələn: tap (əzilmiş), uyux (müqəvva), abal (key), ufdan (yaraşıqlı), lənbə (kök), kərəhət (kifir), çəpəl (murdar, kifir), ağlax(gen). "Say" sözü əvəzinə "san" işlənir. Qədim və bəzi müasir türk dillərində də say "san" kimi ifadə olunur. Bəzi saylar fonetik cəhətdən ədəbi dilimizdəkindən fərqlənir, məsələn: bi (bir), öç (üç), elli, igirmi. Ədəbi dilimiz üçün yad kimi görünən öç (üç) tələffüzü müasir tatar dili üçün tamamilə təbiidir. Ədəbi dilimizdən fərqli olan əvəzliklər aşağıdakılardır: men, sen, ho, mağa (mənə), sağa (sənə) və s.
İlisu şivəsində ne?, nara? (hara), navax? əvəzlikləri xüsusi maraq doğurur. Azərbaycan ərazisində yalnız İlisuda "nara" əvəzliyi hallanaraq naranın, naraya, naranı, narda, nardan şəklində işlənir. Bu, türk dillindəki nereye, nerede və s. tələffüzlərinə uyğun gəlir. Bundan başqa -iban,-ibən,-uban,-übən feli bağlamaları geniş yayılmışdır, məsələn: Duruban qonaxlara çey tokdu (tökdü). Buqun surhü bişiribən yığnax eliy. Feli bağlamanın bu növü Kitabi-Dədə Qorqudda və klassiklərimizin dilində mövcuddur.
Leksik xüsusiyyətləri redaktə
İlisu şivəsinin leksikası məna xüsusiyyətlərinə görə, lüğət tərkibi, sözlərin quruluşu, həmçinin sabit söz birləşmələri cəhətdən olduqca maraqlıdır. Lüğət tərkibi zəngindir.
- Tayfa adları. Əlim uşağı, Qoca uşağı, Quşlar, Bəhər uşağı, Buyurtma uşağı, Mantaş uşağı, Şamay uşağı, Kubaçılar, Camal uşağı, İmaməli uşağı, Murad uşağı.
- Məhəllə adları. Dabax məhəllə, Quzay məhəllə, Günəy məhəllə, Tap məhəllə, Bucax məhəllə, Qaradolax, Bəytabun, Səngər məhəllə, Tavlatala.
- Toponimika. Kiçikyarpızbasan, Kötüklü, Qaflan dərə, Vəzirçal, Ceyran bulaq. Yezli, Ağyezli(yazı-çöl). "Kitabi-Dədə Qorqud" da, qədim türk dillərində "yazı" çöl, düzənlik mənasında işlənmişdir. Bu söz Gürcüstanda Qarayazı rayonunun adında da özünü qoruyub saxlamışdır.
Adıgörükülü. Ayrılıqda görkülü sözü gözəl mənasını bildirir. İlk İlisu sultanının və onun nəvəsinin adı Adıgörkülü olmuşdur.[6]
- Qohumluq bildirən sözlər. Ədəbi dildən fərqlənən və əsasən, İlisu şivəsində işlənən sözlər aşağıdakılardır:umma, aba, ədə(ana, bəzən nənə),adaş,(qardaş, bəzən ata),əməsi(bibi),elti, qəcəm(qayın arvadı),xıdıl(nəvə, qarda oğlu).
Yengəsi. Qardaş arvadı mənasında işlənir. İnisi. Qayın mənasını daşıyır. Bu arxaik söz türk dillərinin əksəriyyətində bu günə qədər yaşayır. Xatınşı. Dilimizin qədim dövürləri ilə əlaqəli olaraq bu şivədə qadın "xatln kişi" adlanmışdır. Piçə(xanım). İlisuda hörmətli qadın və qıza "piçə" deyirlər. Bu söz başqırd və tatar dilində də həminmənada işlənir. İlisu şivəsində yüzlərcə söz mövcuddur ki, bunlara ədəbi dildə, onun dialekt və şivillərdən təsadüf edilmir. Ufanmaq. Bu arxaik söz Kitabi-Dədə Qorqud da həmin mənada işlənmişdir.[7] Ümumən İlisu leksikonunda olan sözlər mənşəyinə görə üç qrupa bölünür:türk, çox az hissəsi ərəb-fars, iber-qafqaz dilləri.
İstinadlar redaktə
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-21.
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-02-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-02-21.
- ↑ İlisu ensiklopedik məlumat kitabı Vətən nəşriyyatı Bakı-2012səh.41–55
- ↑ Səyyarə Mollazadə."Qax rayon şivələri".1966. Bakı.
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2018-11-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-02-20.
- ↑ Е. М. Летифова.Северо-западный Азербайджан : Илисуйское султанство.Баку : Алтай, 1999.səh.14
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-02-26.