İncə və Qalaburun toqquşmaları
İncə və Qalaburun toqquşmaları — 1946-cı ilin aprel ayında Tikantəpə və Sayınqala yolları arasındakı İncə və Qalaburun kəndlərində Məhəmməd Rza Şah Pəhləviyə yaxın qüvvələr ilə Azərbaycan Milli Hökuməti qüvvələri arasında baş vermiş hərbi toqquşmalar nəzərdə tutulur.
| İncə və Qalaburun toqquşmaları | |||
|---|---|---|---|
| Azərbaycan böhranı | |||
 15 dekabr 1946-cı ildə AMH-nin işğal edilməsi münasibətilə təşkil edilmiş hərbi parad | |||
| Tarix | 17-21 aprel 1946 | ||
| Yeri | Cənubi Azərbaycan, İncə və Qalaburun kəndləri | ||
| Səbəbi | İranın Azərbaycan Milli Hökumətini ortadan qaldırma istəkləri | ||
| Nəticəsi | Azərbaycan Milli Hökumətinin qələbəsi | ||
| Ərazi dəyişikliyi | İncə və Qalaburun kəndləri yenidən Azərbaycan Milli Hökumətinin nəzarətinə keçdi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
.svg){kind=small}
Zəmin
redaktə1944-cü ilin sonlarında SSRİ ilə İranın münasibətləri pisləşdi. SSRİ-yə neft güzəştinin verilməsindən imtina edildikdən sonra SSRİ Cənubi Azərbaycanda olan etnik şikayətlərdən yararlanmaq qərarına gəldi. Nəticədə formalaşan Azərbaycan Demokrat Firqəsi 3 sentyabr 1945-ci ildə yaradıldığını elan etdi. 1945-ci il oktyabrın 2-dən 4-dək Təbrizdə ADF-nin I qurultayı keçirildi. Noyabr ayının sonların Cənubi Azərbaycan boyunca Azərbaycan Xalq Məclisinə seçkilər keçirildi. Eyni zamanda şah ordusuna qarşı da eyni anda tədbir görüldü və bu ordu birləşmələri zərərsizləşdirildi. 1-19 dekabr tarixlərində Cənubi Azərbaycanın böyük bir hissəsi faktiki olaraq ADF-nin əlinə keçdi. Dekabr ayında Xalq Konqresi özünü Qurucular Məclisi elan etmiş, o da Milli Heyət üzvlərini seçmişdi. 12 dekabrda Cənubi Azərbaycanın muxtariyyəti elan edildi. Azərbaycanda baş verən bu proses Tehranda narahatlıqla izlənməkdə və şiddətlə qarşılanmaqda idi.[1][2]
Sovet ordusunun İrandan çıxarılması prosesinin başlaması ilə Azərbaycan Milli Hökuməti (AMH) ilə Tehran hökumətinin təmas xəttində aktivləşmə başladı. Tehran qüvvələri əhali arasında təbliğat apararaq əhaliyə Milli Hökumətin hərbi xidmət ilə bağlı müraciətinə qatılmamağa çağırışlar edilirdi. Cəmil Həsənli iddia edir ki, Sovet ordusunun İrandan çıxması qərarının verilməsi ilə formalaşan qarışıqlıqdan istifadə edən Tehran hökuməti AMH-ni cəzalandırmaq niyyətində idi.[3]
Toqquşmalar
redaktəAMH-nin Marağa şəhərindəki hərbi birləşməsinin komandanı General Əzimi 17 aprel tarixli AMH-nin Xalq Qoşunları komandanı Cəfər Kaviana verdiyi məlumatda 800 nəfərlik İran hərbi birləşməsinin Tikantəpə və Sayınqala yolları arasındakı İncə və Qalaburun kəndlərinə hücum etdiklərini bildirdi. Bu mövqe AMH-nin konüllüləri tərəfindən qorunmaqda idi. Növbəti gün yenidən təşkil edilən İran qüvvələri hücumu axşama qədər davam etdi. Dörd günlük toqquşmalar zamanı könüllülərdən 15 nəfər öldü və ya yaralandı. AMH-nin rəhbəri Seyid Cəfər Pişəvəri Tehran ordusunun davamlı hal almağa başlayan hücumlarından narahat olmağa başladı. O, bu hücumlar nəticəsində AMH-nın mərkəzi olan Təbriz şəhərinin təhlükə altına düşə biləcəyindən çəkinirdi. Buna görə də, o, bu yerlərdə təcili şəkildə əvvəlki qayda-qanunun yaradılması əmrini verdi. Onun əmri əsasında AMH toqquşmaların getdiyi mövqelərə əlavə qüvvələr göndərdi. Toqquşmalar nəticəsəsində İncə və Qalaburunda yenidən AMH-nin hakimiyyəti bərpa edildi. İran ordusu 8 nəfər canlı qüvvəsini bu toqquşmalar zamanı itirdi.[4]
Nəticə
redaktəİranın o dövrki müdafiə naziri Əhmədi İncə və Qalaburun toqquşmalarını ADF-nin İran ordusuna hücumu kimi təqdim etməkdə idi. O, demokratların cəzalandırılmasını təklif edirdi. İranın o dövrki baş naziri Qəvam əs-Səltənə isə buna qarşı idi. O, məsələnin hər tərəfli nəzərdən keçirilməsindən tərəfdar idi. Sovet kəşfiyyat orqanlarının ələ keçirdiyi məlumatlara görə demokratlarla ordunun toqquşmasının səbəbi Əhmədi, Yəzdan Pənah, Mənüçöhr İqbali, Sepehr və Murtəza Bayat kimi Şaha yaxın olan şəxslərin Qəvama qarşı qurduğu provakasiya idi. Lakin AMH-nin gördüyü tədbirlər nəticəsində İncə, Miyanbulaq və Qalaburun kəndlərində yenidən Təbrizin hakimiyyəti formalaşdırıldı. Bu məsələ barədə Stalin və Molotova Mir Cəfər Bağırov bunları yazmışdı:[5]
Biz düşünürük ki, bu hərəkət ilə Qəvam bir tərəfdən Milli Hökumətin müdafiə bacarıqlarını yoxlamaq, digər tərəfdən isə mürtəce qüvvələri Azərbaycanın içində nizam-intizamı pozmağa cəsarətləndirmək istəmişdir. Pişəvəri bildirir ki, əgər lazım olarsa, o, xalq ordusu qüvvələri ilə İran ordusuna qarşı müqavimətini davam etdirəcəkdir.
Ümumiyyətlə, Bağırov İran ilə yaradılacaq əlaqələrdə hərbi gücün önəmini xüsusu vurğulayırdı. O, hərbi gücün olmadığı halda heç nəyin əldə edilməyəcəyini düşünməkdə idi.[5]
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ Atabaki, 2009
- ↑ Hasanli, 2006
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 281
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 281-282
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 282
Mənbə
redaktə- Atabaki, Touraj, (ing.) Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in Twentieth-Century Iran (#bad_url), London: British Academic Press, 1993
- Hasanli, Jamil, (ing.) At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (#bad_url), London: The Harvard Cold War Studies Book Series, 2006