Vikipediya

Cəfər Kavian

Cəfər Kavian və ya Cəfər Məmmədzadə (1895, Təbriz – 1975, Bakı) — fədai, siyasətçi, general-mayor, Təbrizdə qurulmuş Azərbaycan Milli Hökumətinin Xalq qoşunları naziri, Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin üzvü. İran Kommunist Partiyasının, Tudə Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin və Azərbaycan Demokrat Firqəsinin təşkilat komitəsinin üzvü olub.

Cəfər Kavian
Bayraq
Azərbaycan Milli Hökumətinin Müdafiə naziri
İkinci bayraq
12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1895
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1975
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Partiya
Fəaliyyəti siyasətçi
Hərbi xidmət
Döyüşlər Məşrutə hərəkatı
Məhəmməd Xiyabani üsyanı
Lahuti hərəkatı
21 Azər hərəkatı
Rütbəsi general-mayor
Təltifləri "Səttarxan" ordeni "21 Azər" medalı — 1946
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məşrutə, Xiyabani, Lahuti və 21 Azər hərəkatlarında iştirak edib. Xiyabani, Lahuti və 21 Azər hərəkatlarında fədai dəstələrinə başçılıq edib.

Azərbaycan Milli Hökumətin qurulmasında göstərdiyi şücaətə görə "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunub.

Həyatı

redaktə

İlk illəri

redaktə

Cəfər Məhəmmədəli oğlu Məmmədzadə 1895-ci ildə Təbrizdə anadan olub.[1] İbtidai təhsilini Təbriz məscidlərinin birindəki mədrəsədə alıb. 1908-ci ildə atası və qardaşı ilə birlikdə Səttar xanın rəhbərliyi ilə baş tutmuş Məşrutə hərəkatında iştirak edib.[2][3] Hərəkat məğlub olduqdan sonra qardaşı İsrafillə birlikdə Bakıya gedib.[3] Bakıda yaşadığı müddətdə dərzilik edib.[1] İki ildən sonra 1914-cü ildə Təbrizə geri qayıdıb.[3] 1918-ci ilə qədər Sosial Demokrat Partiyasının üzvü kimi gizli inqilabi fəaliyyət göstərib.[1] Fədailər və yoldaşları arasında "Məşədi" ləqəbi ilə tanınıb.[4] Təqiblərdən qurtulmaq üçün bir müddət Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisində Bakıda və Naxçıvanda yaşayıb.[1] 1920-ci ildə baş tutmuş Xiyabani hərəkatında iştirak edib. Burada "Xalqın qəzəbi" adlı fədai dəstəsinə başçılıq edib.[3]

1922-ci ildə Təbrizdə Əbülqasım Lahutinin rəhbərlik etdiyi hərəkat baş verib.[5][6] Bu hərəkatda da fədai başçısı kimi iştirak edib.[7] Bir neçə müddət sonra hərəkat kazak dəstələri tərəfindən yatırılıb.[8] Bundan sonra Cəfər Kavian təqiblərdən qurtulmaq üçün Əbülqasım Lahuti ilə birlikdə Tiflisə gedib.[1][7] Burada Birləşmiş Zaqafqaziya Federal Partiyasına üzv olub və partiya tərəfindən siyasi təhsilini artırmaq üçün Bakıya göndərilib.[7][3] 1922–1924-cü illərdə Lenin adına Ali Partiya Məktəbində siyasi işçi ixtisası üzrə təhsil alıb.[1] Məktəbi bitirdikdən sonra 1925-ci ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının sərəncamı ilə Naxçıvanda yerləşən Dağ-Mədən Fəhlə Həmkarlar İttifaqının sədri təyin olunub.[7][3] 1926-cı ildə Naxçıvan MSSR-nin nümayəndəsi kimi Bakıda keçirilən Mədən İşçilərinin Ümumittifaq Qurultayında iştirak edib. 1927-ci ildə Kominternin tapşırığı ilə İrana göndərilib. Təbrizdə, Rəştdə, Mazandaranda, Tehranda gizli inqilabi iş aparıb.[3]

İran Kommunist Partiyasının yaradılmasında iştirak edib. 1928-ci ildə partiyanın baş tutmuş birinci və ikinci qurultaylarında iştirak edib, Mərkəzi Komitənin üzvü və partiyanın Təbriz şöbəsinin katibi seçilib. 1930-cu ilin sonlarında həbs olunub.[3] Məhkəmə qərarında onu 1 may münasibətilə kitabçalar nəşr etdirib Tehranda yaymaqda, Kommunist partiyasının üzvü olmaqda və İranın istiqlaliyyətinə qarşı fəaliyyət göstərməkdə ittiham edirlər.[1][9] 6 il 7 ay Qəsri-Qacar həbsxanasında tək nəfərlik kamerada cəza çəkib.[3] 1937-ci ildə həbsdən azad olunduqdan sonra Zəncan şəhərinə sürgün edilib.[9][10]

Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə

redaktə

Cəfər Kavian 1941-ci ildə Sovet ordusu İrana girdikdən sonra sürgündən azad olunaraq Təbrizə gəlir.[1][10] Tudə partiyasına üzv olur və Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçilir. 1944-cü ilin ortalarında yenidən təşkil olunan Tudə partiyasının Təbriz şəhər komitəsinə seçilən 17 nəfərdən biri olub.[11][12] 1944-cü ilə qədər Təbrizdə müxtəlif təşkilatlarda fəaliyyət göstərir. "Ziddi-faşist", "Xalq partiyası" və başqa təşkilatların yaradılmasında iştirak edib.

 
Cəfər Kavian Mərənd fədailəri ilə birlikdə

1945-ci il sentyabrın 14-də Təbrizdə baş tutmuş görüşdə Azərbaycan Demokrat Partiyasının qurulması ilə bağlı Cəfər Kavianın da üzv olduğu 14 nəfərlik Təşkilat Komitəsi yaradıldı.[13] Bundan başqa Təbrizdəki fədailərə başçılıq edən fədailərdən olub və şəhərin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edib.[9][14]

Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin birinci iclası dekabrın 12-də keçirilib.[15] Bura seçilən nümayəndələrdən 26 nəfəri cəbhədə olduqları üçün məclisin ilk iclasında iştirak edə bilmirlər. Onlardan biri də Cəfər Kavian olub.[16] O, məclisə Mərəndin nümayəndəsi seçilib.[17] Elə həmin gün yeni qurulan hökumətin rəhbəri Seyid Cəfər Pişəvəri tərəfindən Xalq qoşunları naziri təyin olunub.[18][19][20] Qısa müddətdə təşkil olunan xalq qoşunlarının tərkibində müxtəlif rütbəli 300 zabit toplanır.[2] 14 zabitə polkovnik, 9 zabitə isə general rütbəsi verilir. Ümumilikdə qoşunların sayı 18.000 nəfərə çatırdı.[2] Bir neçə hərbi məktəb açılır.[21] Cəfər Kavian Azərbaycan Milli hökumətinin qərarı ilə general-mayor rütbəsi ilə təltif olunub.[22]

Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisi 1945-ci il dekabrın 20-də "Qızılbaş" xalq qoşunlarının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi.[23][24] Milli Hökumət yeni yaranmış qoşunlarına Şah İsmayıl Xətainin öz ordusuna verdiyi adı, "Qızılbaş" adını verdi. "Qızılbaş" Xalq Qoşunlarının baş hərbi qərargahı yaradıldı.[23] Bu qərargaha Cəfər Kavian, Əbdülqasım Əzimi, Qulam Yəhya, Seyid Cəfər Pişəvəri, Mirzə Rəbi Kəbiri, Mahmud Pənahiyan, Nəvai, Möhsün Milaniyan, Əbdülrza Azər seçildilər.[24][23]

1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün və Milli Hökumətin qurulmasında göstərdiyi şücaətə görə "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif edilib.[25][26][27]

1946-cı il dekabrın 13-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[28] Bununla da Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[29]

Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra

redaktə

Milli Hökumət dağıldıqdan sonra 1947-ci ildə Bakıya köçüb.[10][30] Mir Cəfər Bağırovun göstərişi ilə o və digər firqə rəhbərləri əvvəlcə Mərdəkanda yerləşdiriliblər.[31] 1953-cü ilə qədər Bakıda Azərbaycan Demokrat Firqəsinin fəaliyyətində iştirak edib. 1975-ci ilin yanvar ayında Bakıda dünyasını dəyişib.[32] Dövlət tərəfindən Fəxri Xiyabanda dəfn olunması nəzərdə tutulsa da ailə üzvlərinin istəyi ilə Bakıxanov qəsəbəsinin qəbiristanlığında dəfn olunub.[1]

Ailəsi

redaktə

Atası Məhəmmədəli Təbriz yaxınlığında yerləşən Səhlan kəndindəndir.[4] Anası Zivər xanım isə Mərənd ətrafında yerləşən Güllü kəndindən olub. Atası və qardaşı İsrafil Məşrutə hərəkatının iştirakçısı olublar.[33] Hərəkat yatırıldıqdan sonra atası həbs olunub və həbsxanada ona verilən işgəncələrdən sonra dünyasını dəyişib.[33][4] Səhlanlı Məhəmmədəlinin Pənahi Makulunun "Səttarxan" romanında da təsvir olunub.[2][4][34]

Cəfər Kavian Səkinə xanımla ailə həyatı qurub. Bu evlilikdən 1927-ci ildə oğlu Kavə, 1930-cu ildə Puran adlı qızı, 1931-ci ildə Məlahət adlı qızı, 1937-ci ildə Marks adlı oğlu, 1942-ci ildə Maisə adlı qızı, 1947-ci ildə İsrafil Kavian adlı oğlu dünyaya gəlib.

Xatirəsi

redaktə

1947-ci ildə rejissoru və ssenaristi Esfir Şub olan Arazın o tayında filmi çəkilib.[35] Film 1945–1946-cı illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Milli Hökuməti və ümumilikdə hökumət qurulana qədər baş vermiş proseslər haqqındadır. Filmdə Cəfər Kavian da çəkilib.[35]

1975-ci ildə Azərbaycan Demokrat Partiyasının mətbuat orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində onun haqqında nekroloq yazılıb.[36] Azərbaycan Milli Hökumətinin Mədəniyyət və Maarif naziri Məhəmməd Biriya 1969-cu ildə Cəfər Kaviana "Yadigar" adlı şeir həsr edib.[37][38]

Əkrəm Səlimzadə və Rzabala Nurəliyevin İslam Əliyev haqqında yazdıqları "Son döyüş" kitabında Cəfər Kavian haqqında da bəhs olunub.[2][3]

2014-cü il mayın 16-da Cəfər Kavianin arxivi, Səttarxan ordeni, 21 Azər medalı, qılıncı, hərbi forması və digər şəxsi əşyaları oğlu Marks Kavian tərəfindən Azərbaycan İstiqlal Muzeyinə verilib.[39][40] Bu eksponatlar Azərbaycan İstiqlal Muzeyinin Cənubi Azərbaycana həsr olunmuş bölməsində nümayiş olunur.[41] 2015-ci il aprelin 3-də Azərbaycan İstiqlal Muzeyində Cəfər Kavianın 120 illik yubileyinə həsr olunmuş "İşıqlanan yaddaş" adlı tədbir-sərgi keçirilib.[42]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Cənubi Azərbaycan milli hökumətinin müdafi ə naziri Cəfər Kavian haqqında bilmədiklərimiz (PDF) (az.). Bakı: Aydın yol qəzeti. 2015-07-10. 4–5.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Назирли, Шамистан. "Генерал Кавиан". Газета "Каспий" (rus). 2015-06-05. İstifadə tarixi: 2024-12-16.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Nəzirli, 1999. səh. 259
  4. ↑ 1 2 3 4 Nəzirli, 1999. səh. 258
  5. ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 199
  6. ↑ "LAHUTI, Abu'l-Qasem". iranicaonline.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2024-12-19.
  7. ↑ 1 2 3 4 Sarıyeva, İradə. İran rejimi ilə sonadək vuruşdu, həbslərdə yatdı - məşhur generalın Bakıda bitən ömür yolu... (PDF) (az.). Bakı: Bakı xəbər qəzeti. 2023. 11. 2024-12-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-12.
  8. ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 200
  9. ↑ 1 2 3 Nəzirli, 1991. səh. 109
  10. ↑ 1 2 3 İsmayıllı, Sevda. "21 Azərin görünməz üzü – general izi..." Azadlıq Radiosu. 2015-12-23. 2015-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
  11. ↑ Həsənli, 2006. səh. 48
  12. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
  13. ↑ Həsənli, 1998. səh. 229
  14. ↑ Rəhimli, Əkrəm. "Güney Azərbaycan milli hökuməti və onun fəaliyyəti - 13-cü yazı". Xalq Cəbhəsi qəzeti. 2019-09-19. İstifadə tarixi: 2024-12-12.
  15. ↑ Balayev, 2018. səh. 25
  16. ↑ Miyanalı, Əlirza; Ərdəbili, Lütfəli. "İnqilabi hərəkatımızın silahlı qüvvələri" (PDF). achiq.info. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-06.
  17. ↑ Mərəndli, 2017. səh. 192
  18. ↑ Rəhimli, 2003. səh. 76
  19. ↑ Həsənli, 2006. səh. 167
  20. ↑ Tərtib edən və məsul redaktor: Səməd Bayramzadə. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 76. ISBN 978-9952-8285-3-5. Archived from the original on 2022-03-09. İstifadə tarixi: 2022-03-09. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  21. ↑ Mərəndli, 2017. səh. 42
  22. ↑ Nəzirli, 1999. səh. 257
  23. ↑ 1 2 3 Qasımlı, 2012. səh. 49
  24. ↑ 1 2 "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin xalqa müraciətində nə deyilirdi?". Aznews.az (az.). 2024-09-05. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
  25. ↑ Tərtib edən və məsul redaktor: Səməd Bayramzadə. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 106-107. ISBN 978-9952-8285-3-5. Archived from the original on 2022-03-09. İstifadə tarixi: 2022-03-10.
  26. ↑ Nəzirli, 1999. səh. 260
  27. ↑ "Генерал Джафар Мамедзаде | История - archive.zerkalo.az". archive.zerkalo.az. İstifadə tarixi: 2024-12-17.
  28. ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
  29. ↑ George Lenczowski. "United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959", Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 401, America and the Middle East. (may, 1972), s. 49
  30. ↑ Balayev, 2018. səh. 48
  31. ↑ Həsənli, 2006. səh. 456
  32. ↑ Nəzirli, 1999. səh. 266
  33. ↑ 1 2 Cənubi Azərbaycan milli hökumətinin müdafiə naziri Cəfər Kavian haqqında bilmədiklərimiz (PDF) (az.). Bakı: Aydın yol qəzeti. 2015-07-10. 4–5. (#first_missing_last)
  34. ↑ "محمدعلی ساغالانی و جعفر کاویان از مبارزان و آزادیخواهان برجسته آذربایجانی قدرت ابوالحسنی سهلان". aznews.tv (fars). İstifadə tarixi: 2024-12-19.
  35. ↑ 1 2 Sultanova, Sevda. "Cənubi Azərbaycandan bəhs edən 1947-ci il filmimiz". kulis.az (az.). 2018-01-27. İstifadə tarixi: 2024-12-02.
  36. ↑ Nəzirli, 1999. səh. 267
  37. ↑ Nəzirli, 1991. səh. 111
  38. ↑ Nəzirli, 1999. səh. 268
  39. ↑ Zülfqarlı, Məhərrəm. Tarixşünaslıq (1920-1991-ci illər) (PDF) (az.). Bakı. 2017. 205.
  40. ↑ "İstiqlal Muzeyində "İşıqlanan yaddaş" adlı tədbir-sərgi". Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi. 2015-04-01. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
  41. ↑ "Azərbaycan İstiqlal Muzeyində yeni eksponatlar". Mədəniyyət qəzeti. 2014-07-11. İstifadə tarixi: 2024-12-11.
  42. ↑ Hüseynov, Fariz. ""İşıqlanan yaddaş" - o taydakı tariximizdən". www.medeniyyet.az (az.). 2015-04-08. İstifadə tarixi: 2024-12-11.

Ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Cəfər_Kavian&oldid=7898970"