İnsan etologiyası
İnsan etologiyası insan davranışının öyrənilməsidir. Psixoloji nəzəriyyələr etoloji fikirlərə (məsələn, sosiobiologiya, təkamül psixologiyası, bağlanma nəzəriyyəsi və cins fərqləri, qohumluqdan qaçma, yas kimi insan universalları haqqında nəzəriyyələr) əsasında inkişaf etdirilsə də, bir intizam olaraq etologiya ümumiyyətlə biologiyanın alt kateqoriyası kimi hesab edilir. Biologiya elmləri ilə sosial elmlər arasında körpü insan etologiyası haqqında anlayış yaradır. Beynəlxalq İnsan Etologiyası Cəmiyyəti insan etologiyasının öyrənilməsini və anlaşılmasını inkişaf etdirməyə həsr edilmişdir.
Tarixi
redaktəEtologiyanın kökləri təkamülün öyrənilməsində, xüsusən də Darvinin təfərrüatlı müşahidələrindən sonra təkamülün artan populyarlığından sonra dayanır. Bu, 1930-cu illərdə zooloqlar Konrad Lorenz, Niko Tinbergen və Karl Von Friş ilə fərqli bir intizam halına gəldi.[1]
Bu üç alim insan etologiyasına əsas töhfə verənlər kimi tanınır. Onlar həm də etologiyanın ataları və ya qurucuları hesab olunurlar. Konrad Lorenz və Niko Tinbergen təkbaşına stimullara və öyrənməyə əsaslanan nəzəriyyələri rədd etdilər və instinkt kimi yaxşı başa düşülməmiş anlayışları işləyib hazırladılar. Onlar təkamülün məxluqlara anadangəlmə qabiliyyətlər və növlərin inkişafına təkan verən müəyyən stimullara cavab verməsi nəzəriyyəsini irəli sürdülər. Konrad Lorenz də əvvəlki əsərlərində heyvanların davranışının insan davranışı üçün əsas istinad ola biləcəyini göstərmişdi. O, heyvan davranışları ilə bağlı araşdırma və tapıntıların insan davranışlarının da tapıntılarına səbəb ola biləcəyinə inanırdı. 1943-cü ildə Lorenz "Die angeborenen Formen moglicher Erfahrung" adlı kitabının çox hissəsini insan davranışına həsr etdi. O, etologiyanın ən vacib amillərindən birinin insan davranışı tədqiqatları üzərində heyvan davranışı tədqiqatlarından əldə edilən fərziyyənin sınaqdan keçirilməsi olduğunu təyin etdi. Lorenz heyvan və insan davranışının öyrənilməsi arasında oxşarlıqları təbliğ etdiyinə görə, insan etologiyası anima davranışının öyrənilməsindən irəli gəlir. Etologiyanın digər qurucuları Niko Tinbergen və Karl von Frisch 1973-cü ildə fərdi və sosial davranış nümunələrinin təşkili və aşkarlanması ilə bağlı geniş karyera kəşflərinə görə Nobel mükafatı aldılar.
Bir çox inkişaf psixoloqları, öyrənmə və ya digər anlayışlarla izah edilə bilməyən körpələrdə müşahidə olunan fenomeni izah etmək üçün etoloji prinsipləri öz nəzəriyyələrinə daxil etməyə can atırdılar. Con Bolbi və Meri Einsvors, körpə baxıcısının bağlanması nəzəriyyəsinin aspektlərini izah etmək üçün etologiyadan əsas şəkildə istifadə etdilər. Təkamüllə əlaqəli bəzi vacib bağlılıq anlayışları:
- Qoşma köməksiz körpələrin sağ qalmasına kömək etdiyi üçün inkişaf etmişdir. Primatlar və digər heyvanlar refleks olaraq fiziki olaraq valideynlərinə bağlanır və valideynlərin diqqətini cəlb edən bəzi çağırışlara malikdirlər. İnsan körpələrində ağlama, boşboğazlıq və gülümsəmə kimi siqnal mexanizmləri adaptiv olaraq inkişaf etmişdir. Bunlar anadangəlmə və öyrənilməmiş davranışlar kimi qəbul edilir, çünki hətta kor və kar doğulan uşaqlar da 6 həftədə sosial olaraq gülümsəməyə, ağlamağa və boşboğazlıq etməyə başlayırlar. Bu davranışlar baxıcı ilə əlaqəni asanlaşdırır və körpənin sağ qalma ehtimalını artırır.
- Erkən siqnal davranışları və körpənin obyektlərə deyil, üzlərə baxmağa meyli, baxıcı ilə körpə arasında təxminən 6-9 aylıq dövrdə möhkəmlənən bağa gətirib çıxarır. Bolbi nəzəriyyəsini irəli sürdü ki, bu bağlılıq təkamül baxımından insanın sağ qalması üçün əsasdır və bütün münasibətlər üçün, hətta yetkinlik yaşına qədər də əsasdır.
- Yetkinlər də körpələrə uyğunlaşmağa meyllidirlər. Bədənlə mütənasib olaraq böyük baş və gözlər, yuvarlaq yanaqlar kimi tipik "uşaq kimi" xüsusiyyətlər böyüklərdə sevgi doğuran xüsusiyyətlərdir. Bir çox valideynlər də yeni doğulmuş körpəsi ilə doğulduqdan bir neçə saat sonra “bağ” qururlar ki, bu da öz nəsli ilə dərin emosional bağlılıq hissinə və körpənin sağ qalmasına kömək edən davranışların artmasına səbəb olur.
İnsan təbiətinə baxış
redaktəİnsanlar sosial heyvanlardır. Canavar və aslanlar özlərini qorumaq üçün dəstələr və ya ov qrupları yaratdıqları kimi, insanlar da ailələr və millətlər daxil olmaqla mürəkkəb sosial strukturlar yaradırlar.
- İnsanlar "müəyyən bir ekoloji niş daxilində təkamül etmiş bioloji orqanizmlərdir".
- İntellekt, dil, sosial bağlılıq, aqressivlik və altruizm insan təbiətinin bir hissəsidir, çünki onlar "növün sağ qalmaq üçün mübarizəsində bir məqsədə xidmət edir və ya bir vaxtlar xidmət edir". Uşaqların inkişaf səviyyəsi bioloji əsaslı davranışlar baxımından müəyyən edilir.
- İnsanın ehtiyacları mövcud mühitdən asılı olaraq inkişaf edir. İnsanlar yaşamaq üçün uyğunlaşmalıdırlar. Koqnitiv təfəkkür və ünsiyyət, yaşamaq üçün fərdlər arasında əməkdaşlıq ehtiyacı nəticəsində yaranmışdır.
Metodologiya
redaktəEtoloqlar davranışı iki ümumi metoddan istifadə edərək öyrənirlər: naturalistik müşahidə və laboratoriya təcrübəsi. Etoloqun orqanizmləri təbii mühitlərində müşahidə etməkdə israr etməsi etologiyanı təkamül psixologiyası və sosiobiologiya kimi əlaqəli fənlərdən fərqləndirir və onların naturalistik müşahidəsi onların "psixologiyaya əsas töhfələrindən biri kimi sıralanır". Naturalistik müşahidə Etoloqlar növlərin öyrənilməsi üçün -xüsusi davranışlar, bir növ öz təbii mühitində müşahidə edilməlidir.
Müxtəliflik
redaktəMüxtəliflik etologiya və təkamül nəzəriyyəsində həm genetik, həm də mədəni baxımdan mühüm anlayışdır. Genetik müxtəliflik populyasiyaların dəyişən mühitə uyğunlaşması üçün bir yol kimi xidmət edir. Daha çox variasiya ilə, populyasiyadakı bəzi fərdlərin ətraf mühitə uyğun allel variasiyalarına sahib olma ehtimalı daha yüksəkdir. Həmin fərdlərin həmin alleli daşıyan nəsillər yaratmaq üçün sağ qalma ehtimalı daha yüksəkdir. Bu şəxslərin uğurları sayəsində əhali daha çox nəsillər boyu davam edəcək. Populyar genetika genetik müxtəlifliklə bağlı bir neçə fərziyyə və nəzəriyyələri ehtiva edir. Neytral təkamül nəzəriyyəsi müxtəlifliyin neytral əvəzetmələrin yığılmasının nəticəsi olduğunu irəli sürür. Diversifikasiyalı seçim, bir növün iki alt populyasiyasının müəyyən bir lokusda fərqli allellər üçün seçən müxtəlif mühitlərdə yaşadığı fərziyyəsidir. Bu, məsələn, bir növün içindəki fərdlərin hərəkətliliyinə nisbətən geniş diapazona malik olduğu halda baş verə bilər. Mədəni müxtəliflik də vacibdir. Mədəni ötürmə nöqteyi-nəzərindən insanlar məcmu mədəni bilikləri öz nəsillərinə ötürən yeganə heyvandır. Şimpanzelər ətrafdakı digər şimpanzeləri seyr edərək alətlərdən istifadə etməyi öyrənə bilsələr də, insanlar problemlərə getdikcə daha mürəkkəb həllər və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqənin daha mürəkkəb üsulları yaratmaq üçün öz bilişsel resurslarını birləşdirə bilirlər. Mədəniyyətlərin müxtəlifliyi insanların öz mühitləri tərəfindən formalaşdığına, həmçinin onları formalaşdırmaq üçün mühitlərlə qarşılıqlı əlaqədə olduğuna işarə edir. Mədəni müxtəliflik insanın müxtəlif ekoloji faktorlara müxtəlif uyğunlaşmalarından yaranır ki, bu da öz növbəsində ətraf mühiti formalaşdırır, bu da öz növbəsində insan davranışını formalaşdırır. Bu dövr, nəticədə insan növünün sağ qalmasına əlavə edən müxtəlif mədəni təmsillərlə nəticələnir. Bu yanaşma biologiya və sosial elmlər arasında körpünün qurulması yolu kimi vacibdir ki, bu da insan etologiyasının daha yaxşı anlaşılmasını yaradır. İnsan müxtəlifliyinə misal olaraq cinsi oriyentasiyadır. Etoloqlar uzun müddətdir ki, homoseksual davranışlar nümayiş etdirən 250-dən çox heyvan növü olduğunu qeyd ediblər. Birbaşa homoseksual davranışlardan heç bir övlad yaranmasa da, yaxından araşdırma homoseksuallıq genlərinin necə davam edə biləcəyini ortaya qoyur. Homoseksuallıq heteroseksual həyat yoldaşları üçün rəqabəti azalda bilər. Homoseksual ailə üzvləri bu resurslar uğrunda rəqabət aparacaq övladlar yaratmadan (gey əmi nəzəriyyəsi) bacılarının uşaqları üçün mövcud olan resursları artıra bilər və beləliklə, bacılarının övladlarının sağ qalması üçün daha yaxşı şanslar yarada bilər. Bu əlaqəli nəsillər homoseksual fərdin genlərini - birbaşa nəsildən daha az dərəcədə olsa da - homoseksuallıq üçün genlər də daxil olmaqla paylaşır. Bu, homoseksual ailənin üzvü birbaşa nəsil verməsə belə, gələcək nəsillər üçün kiçik, lakin sabit bir şansa səbəb olur.