İran coğrafiyası

Sahəsi və sərhədləri

İran Cənub – Qərbi Asiyada (və ya Orta Şərqdə) əlverişli geosiyasi mövqeyə malik olub, sahəsi 1,6 mln. kv. km-dir. Ölkənin sahəsi B.Britaniya, Fransa, İtaliya, İsveçrə kimi inkişaf etmiş dövlətlərin birlikdə götürülən ərazisinə bərabərdir.

Avrasiyada bu göstəriciyə görə Rusiya, Çin, Hindistan, Səudiyyə Ərəbistanı və İndoneziyadan geri qalır. Sahəsinin böyüklüyünə görə dünya ölkələri sırasında 17-ci yerdədir. Ölkə şimaldan Ermənistan, Azərbaycan və Türkmənistan şimal-şərqdən Əfqanıstan, cənub-şərqdən Pakistan, qərbdən İraq və Türkiyə ilə həmsərhəddir.

Şimaldan, cənub-qərbdən və cənubdan dənizə çıxışı var. Sərhədlərinin ümumi uzunluğu 8 min km-dir, bunun üçdə biri dəniz sərhədləridir. Azərbaycan Respublikası ilə 611 km məsafədə həmsərhəddir və bu sərhəd əsasən Araz çayı boyuncadır.

İranın relyefi

İran dağlıq ölkədir. Dağlar, yaylalar ərazisinin təqribən beşdə dörd hissəsini təşkil edir.^[1] İranda iki əsas relyef forması xüsusilə seçilir: şimal-qərbdən cənub-qərb istiqamətində uzanan dağ silsilələri və mərkəzdəki yüksək düzənliklər sistemi.

Ölkənin mərkəzində yerləşmiş İran yaylasının əsas hissəsini Dəşte-Kəvir və Dəşte-Lut səhraları tutur. Şoran tirələrdən ibarət olan Dəşte-Kəvir (dəşt- bərk torpağa malik səth, kəvir – şoranlıq) kənd təsərrüfatına tamamilə yararsız, nəqliyyat üçün təhlükəli sayılır. Dəşte-Lut (lut, yəni bitkisiz) isə Yer kürəsinin ən bürkülü və quraq səhralarından biridir. Dəşte-Kəvirdən fərqli olaraq burada qumla örtülü sahələr çoxdur.^[2] Dəşte-Lut səhrası üçün səciyyəvi xüsusiyyət qum təpələrinin üstünlüyüdür. Bu qum təpələri sütun, qüllə və qalanı xatırladan təbii landşaft formaları yaratmışlar.^[3] Hər iki səhrada yaşayış məskənlərinə ensiz kənar zolaqlarda rast gəlmək olar. İran yaylasını dağlar əhatə edir. Bu dağların ən möhtəşəmi Elburs sistemidir. Elbursun və eləcə də bütün İranın ən hündür dağı Dəmavənddir (hünd. 5604 m.). Dəmavənd iranlılar üçün gözəllik, əzəmət və qüvvət rəmzidir.

Elburs dağ sistemi mürəkkəb relyefə malik olduğundan, ərazi təsərrüfat fəaliyyətinə müəyyən dərəcədə cəlb olunmuşdur. Dağ keçidlərindən yollar çəkilmiş, yeraltı suların üzə çıxdığı ərazilərdə isə intensiv əkinçilik aparılır. Elburs sistemi şərqdə Türkmən-Xorasan dağlarına keçir. Bu dağlar sıldırım yamaclara malikdir, lakin dağlar arasındakı məhsuldar vadiləri kənd təsərrüfatı üçün yararlıdır.

İran yaylasının cənub kənarlarından Zaqros dağ sistemi başlayır. Cənub-şərqdə bu dağ sistemi Cənubi İran dağları ilə əvəz olunur. Ölkənin şimal-qərb hissəsi də dağlıqdır. Burada çökəkliklərlə parçalanmış Kordestan, Talış, Boqrovdağ, Qaradağ, Ağrıdağ silsilələri uzanır.

İranın böyük düzənlikləri əsasən ölkənin kənar hissələrindədir. Bunlardan təsərrüfat və turizm baxımından ən mühümü Xəzərsahili (və ya Cənubi Xəzər) ovalığıdır. Ölkə ərazisinin cəmi 5 faizini təşkil edən bu ovalıqda əhalinin 20 faizi yaşayır. Mesopotamiya ovalığının aşağı hissəsi İran ərazisinə daxil olur. İran və Oman körfəzlərinin sahilləri düzən olsa da, əkinçiliyə yararlı deyildir.

Təbii ehtiyatları

İran faydalı qazıntılarla zəngin ölkədir. Bunlar içərisində mineral enerji sərvətləri, xüsusilə neft və təbii qaz dünya əhəmiyyətlidir. Neft ehtiyatına görə regionda, həm də dünyada qabaqcıl mövqeyə malikdir.^[4] Ölkənin ən mühüm neft yataqları qərbdə və şimaldadır. Xəzər şelfində də neft axtarışı işlərinə başlanılmışdır.^[5]

Ölkədə təbii qaz ehtiyatı da çoxdur (14 trilyon kub m.). Mineral enerji sərvətlərindən kömürün əhəmiyyəti də böyükdür. Ən mühüm yataqları şimal dağ massivi və qərbdədir.Son illərdə enerji məqsədilə nüvə xammalından istifadəyə meyl güclənmişdir. Bu isə bir sıra Qərb ölkələrini, ilk növbədə ABŞ rəsmilərini daha çox narahat edir. İranda qara metal (dəmir filizi) və əlvan metal (mis, qurğuşun, sink, qalay, sürmə, boksit və s.) filizləri də çıxarılır. Dəmir filizi yataqları əsasən Kerman, Semnan, Tehran rayonlarında, əlvan metal filizləri isə şimal və qərb əyalətlərindədir. İran tikinti və üzlük materialları (mərmər, qranit, yəşəm daşı, gil, gips, əhəng daşı və s.), qiymətli daşlarla da (firuzə, əqiq və s.) zəngin ölkədir.

İqlimi və hidroqrafiyası

Araz. İran tərəfdən görünüş. Sol sahildə —Bakı-İrəvan dəmir yolu.

Ölkənin əksər hissəsinin iqlimi subtropik kontinental, Xəzər dənizi sahilində rütubətli, İran və Oman körfəzlərinin sahillərində isə tropikdir. İqlimin əsas xüsusiyyətləri ölkənin coğrafi mövqeyi ilə yanaşı, həm də relyefin müxtəlifliyi, ərazidə hakim olan atmosfer dövranı ilə müəyyən olunur. İqliminin xüsusiyyətlərindən biri də yalnız həddən artıq yüksək yay temperaturu deyil, eləcə də çox aşağı qış temperaturu ilə əlaqədar onun kəskin kontinentallığıdır.^[6]

İranın əksər yerlərində yay ayları çox isti və quraq, qış soyuq və şaxtalı keçir. İlin isti dövründə dağlıq sahələr istisna olmaqla, ölkənin hər yerində hava +25-30 °C-dək qızır, bu isə istilik sevən bitkilərin (pambıq, tütün, çəltik və s.) becərilməsinə imkan verir. Mütləq maksimum temperatur isə 50 °C-dək yüksəlir. Qışda ölkənin şimalında temperatur mənfi 7-10 °C, cənubunda isə +15-18 °C təşkil edir. Mərkəzi düzənliklərdə – 20° çatan şaxtalar müşahidə edilir.

Iran climate map showing locations of province capitals	Mötədil və Çox yağışlı bölgələr Mötədil bölgələr Yağışlı və Aralıq dənizi iqliminin hakim olduğu bölgələr Aralıq dənizi iqlimnin hakim olduğu bölgələr Soyuq dağlar Çox soyuq dağlar Soyuq təbiətli iqlim İsti təbiətli iqlim Quru sahələr İsti və quru iqlimin hakim olduğu bölgələr isti sahil bölgələri İsti iqlimin hakim olduğu sahil bölgələri

İranın şimal-qərbindən cənub-şərqinə doğru orta illik yağıntıların miqdarı azalır. Məsələn, Cənubi Xəzər ovalığına orta hesabla 2000 mm yağıntı düşdüyü halda, mərkəz və şərq bölgələrinə 100–50 mm yağıntı düşür.

İran yerüstü sularla zəngin deyil. Çayların əksəriyyəti ölkənin şimalında Elburs dağ sistemi ilə Xəzər dənizi arasında qalan ensiz zolaqda, cənub-qərbdə Xuzistanda və qərbdə [[Cənubi Azərbaycan]]dadır. Ərazisinin digər bölgələrində daimi axara malik çaylar yoxdur. İranın bütün çayları 3 hövzəyə aid edilir. Axımın 18 faizi Xəzər dənizi, 63 faizi İran körfəzi, 19 faizi axara malik olmayan daxili hövzənin payına düşür. Axara malik olmayan daxili hövzə ölkə ərazisinin 65 faizini əhatə edir.^[7]

İranda ən böyük çay Karundur (uz. 850 km). Karun çayı İran əkinçiliyi tarixində mühüm rol oynamışdır. O, həm də ölkənin gəmiçiliyə yararlı yeganə çayıdır. İllik axımın miqdarına görə ikinci çay Səfidruddur. Çayın çoxsaylı qolları var, bu qollardan suvarma kanalları başlanğıcını götürür. İranın mərkəzi əyalətlərinin suvarılmasında Zayəndərud, şimal bölgələrinin suvarılmasında Araz, Qorqan çaylarının əhəmiyyəti çox böyükdür. Araz çayı sərhədboyu ilə 800 km məsafədə axır. Çay üzərində sabiq sovetlər dövründə müştərək su qovşağı inşa edilmişdir. Araz çayı üzərində Azərbaycan Respublikası ilə də müştərək irriqasiya kompleksi yaradılmışdır.

Ölkədə yerüstü sulara aid edilən göllərin əhəmiyyəti də böyükdür. Göllərin əksəriyyəti (Urmiya, Dəryaçeye-Nəmək, Nəyriz, Nəməkzar və s.) axarsızdır. Bəzi göllər isə yayda quruyur və şoranlıqlar əmələ gətirir.^[8]

İranda yerüstü sulardan başqa süni suvarmada və məişətdə mühüm rol oynayan yeraltı suların əhəmiyyəti də böyükdür. Bu sular yeraltı kanallar (kəhriz və ya kanat) vasitəsilə yer səthinə çıxarılır. Ölkədə mövcud olan 30 min kəhrizin 20 minindən istifadə edilir.

İran səyahətçisi Əli Əsgər Mohəcərin «Səhranın səması altında» kitabında kəhriz haqda belə deyilir: «Kəhriz İran həyatının təcəssümüdür. O, tarlaların susamış qan damarlarına təzə qan vermək üçün tələsmədən dərinliklərdən qalxır, tədricən kənd və şəhərlərin ətrafına çəkilir. Kəhriz səs-küylü və arsız dağ çaylarına bənzəmir. O heç vaxt öz vücudunu diqqəti cəlb etmək üçün büruzə vermir ki, onun xalqa xidmət yolunda necə yorulduğu və zəiflədiyi görünsün. Nəzərə çarpmadan özü üçün sakit axır və həmişə həyat və ümid mənbəyi olmaq səyi ilə çalışır». Bu mənalı sitat İranda kəhrizlə suvarmanın əhəmiyyətinin daha bir sübutudur. Ölkədə yeraltı sular kəhrizlərdən başqa quyular vasitəsilə də səthə çıxarılır. Xuzistan, Fars, İsfəhan əyalətlərində artezian quyularından geniş istifadə edilir.^[9]

İranın Xəzər dənizinə iddiası böyük həcmlidir.^[10]

Torpaq, bitki örtüyü

Təbii şəraitin sərtliyi ölkənin torpaq örtüyündə də özünü büruzə verir. İranda torpaqların məhsuldar qatı çox zəifdir, əksər yerlərdə isə çınqıllı və ya duzludur. Quru səhra iqlimi, ana suxurların çınqıllı olması, duzluluğu və yeraltı suların şor olması məhsuldar torpaq qatı yaratmır. Ölkədə müxtəlif torpaq növləri: dağ yamaclarında daşlı-çınqıllı, çay dərələrində ağır gilli torpaqlar yayılmışdır.İqliminin quraqlığı, yağıntıların qıtlığı, bitki örtüyünün zəifliyi ucbatından İran ərazisinin geniş hissəsində özünəməxsus torpaq əmələgəlmə prosesi gedir. Bu cür torpaqlara ekstraarid torpaqlar deyilir. İqlim şəraiti əlverişli olan dağlıq ərazilərdə torpaq əmələgəlmə prosesi daha fəal gedir. Dağ yamaclarında şabalıdı-dağ, yüksək rütubətli yerlərdə boz-çəmən, dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır.

Coğrafi mövqe, relyefin müxtəlifliyi, iqlimin və torpaq şəraitinin fərqli cəhətləri İranda rəngarəng floranın əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur.^[11] Ölkənin bitki örtüyünün tərkibi müxtəlif (6 min növdən artıq) olsa da, geniş əraziləri əhatə edən səhra və quru çöllərin kserofit bitkiləri üstünlük təşkil edir. İran ərazisinin təqribən bir faizində, əsasən Xəzər sahilində, Elburs və Boqrovdağın yamaclarında dəniz səviyyəsindən 2500 metr yüksəklikdə sıx enliyarpaq, Cənubi Azərbaycan dağlarında, Araz çayı vadisində isə seyrək meşələr yayılmışdır.^[12]

İranın fauna aləmi Mərkəzi Asiya və Aralıq dənizi zoocoğrafi yarıməyalətinə aid edilir. Ölkə balıq ehtiyatı ilə də zəngindir. Mirvari ovu öz əhəmiyyətini hələ də saxlamışdır. İran körfəzi dünya mirvari ovunun mərkəzi sayılır. Bu körfəzdə qiymətli sədəf alınan mollyusk növləri də vardır.^[13]

Ədəbiyyat

Soltanova H.B., Məmmədov C.A. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və sosial coğrafiyası (dərslik). Bakı , Bakı Universiteti, 2008.

İstinadlar

↑ Маджнуниян, Генрик и коллеги. Руководство по окружающей среде: устойчивое развитие горных районов. Тегеран: Организация по защите окружающей среды, 2008 г. 411 с.
↑ Жан, Дерси. География засушливых районов (пустыни и холмы). Тегеран, 2005 г.
↑ Кардувани, Парвиз. Засушливые районы. Тегеран: Тегеранский университет, 2005 г. 211 с.
↑ Кайхусрави, Дариюш. История преобразования природных ресурсов.- Тегеран: Пуна, 2007 г. 96 с.
↑ Уюзи, Джамшед. Геоморфология Ирана. Тегеран: Паём-е нур, 1997 г. 142 с.
↑ Джаъфарпур, Ибрахим. Основы климатологии. Тегеран: Университет Паём-е нур, 2006 г. 111 с.
↑ Джаъфари Аббас. Реки и озера Ирана. Тегеран: Гияхшинаси, 2010 г. 122 с.
↑ Ахлах, Акарт. Основы географического краеведения. Пер. Рахнамаи Мухаммадтаки. Тегеран, 2007 г. - 175 с.
↑ Азарбахш, Бахрам и коллеги. География вод Ирана. Тегеран: Географическое общество вооруженных сил, 2008 г. - 303 с.
↑ Ахмадипур, Захра. Правовой режим Каспийского моря//Журнал по географическим исследованиям. Тегеран, 2008 г. - 184 с.
↑ Наджафи Кани, Али Акбар. Введение в спектральную географию Ирана. Тегеран: География изящных искусств, 2006 - 141 с.
↑ Саффари Шамла. Мангровые растения//Леса и пастбища
↑ Дариюш Сифат; Али Асгар. Атлас охраняемых зон Ирана. -Тегеран: Тегеранский университет, 2007 г. 311.

Xarici keçidlər

[1] Маджнуниян, Генрик и коллеги. Руководство по окружающей среде: устойчивое развитие горных районов. Тегеран: Организация по защите окружающей среды, 2008 г. 411 с.

[2] Жан, Дерси. География засушливых районов (пустыни и холмы). Тегеран, 2005 г.

[3] Кардувани, Парвиз. Засушливые районы. Тегеран: Тегеранский университет, 2005 г. 211 с.

[4] Кайхусрави, Дариюш. История преобразования природных ресурсов.- Тегеран: Пуна, 2007 г. 96 с.

[5] Уюзи, Джамшед. Геоморфология Ирана. Тегеран: Паём-е нур, 1997 г. 142 с.

[6] Джаъфарпур, Ибрахим. Основы климатологии. Тегеран: Университет Паём-е нур, 2006 г. 111 с.

[7] Джаъфари Аббас. Реки и озера Ирана. Тегеран: Гияхшинаси, 2010 г. 122 с.

[8] Ахлах, Акарт. Основы географического краеведения. Пер. Рахнамаи Мухаммадтаки. Тегеран, 2007 г. - 175 с.

[9] Азарбахш, Бахрам и коллеги. География вод Ирана. Тегеран: Географическое общество вооруженных сил, 2008 г. - 303 с.

[10] Ахмадипур, Захра. Правовой режим Каспийского моря//Журнал по географическим исследованиям. Тегеран, 2008 г. - 184 с.

[11] Наджафи Кани, Али Акбар. Введение в спектральную географию Ирана. Тегеран: География изящных искусств, 2006 - 141 с.

[12] Саффари Шамла. Мангровые растения//Леса и пастбища

[13] Дариюш Сифат; Али Асгар. Атлас охраняемых зон Ирана. -Тегеран: Тегеранский университет, 2007 г. 311.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]