Şah İsmayıl (dastan)
|
Bu məqalə "Şah İsmayıl" dastanı haqqındadır. Digər mənalar üçün Şah İsmayıl (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın. |
Şah İsmayıl — Azərbaycan məhəbbət dastanı. 10-a qədər variantı var. Bəzi tədqiqatçılara (məsələn, Həmid Araslı) görə dastan I Şah İsmayılın, digərlərinə görə (məsələn, Məmmədhüseyn Təhmasib) II Şah İsmayılın adı ilə bağlıdır[1].
| Şah İsmayıl | |
|---|---|
 Şah İsmayıl Vikimənbədə |
Dastanın xülasəsi belədir: oğlu İsmayılı çətinliklə tapan Şah onu xüsusi bir yerdə gizlədir. Şah İsmayıl ov edərkən Gülzar adlı qızla tanış olur və ona aşiq olur. Çoxlu macəralardan sonra Gülzarı atasının mülkünə aparır. Gülzara sahib çıxmaq istəyən şah oğlu İsmayılın gözünü kor edir. Lakin İsmayıl sağalır, atasının qisasını alır, hakimiyyətə gəlir və yenidən sevimli Gülzara qovuşur[1].
Dastan qəhrəmanlıq motivləri ilə zəngindir. Bu baxımdan Ərəb Zəngi obrazı diqqəti cəlb edir. Onun üzü qadın sədaqətini, dostluğunu və sevgisini ifadə edir. Dastan ədalətli hökmdar ideyasını əks etdirir. Azərbaycan bəstəkarı Müslüm Maqomayev Şah İsmayıl dastanı əsasında eyniadlı opera bəstələyib[1].
Forma və məzmunu
redaktəDastan bir forma olaraq poetik sistemin mükəmməlliyi, janr məzmunu, mətn fenomenliyi ilə bütöv mədəniyyət hadisəsidir. Bütün etnik-kulturoloji mədəniyyət formaları ibtidaidən orta çağ düşüncəsinə və oradan da günümüzə qədər dinamik bir mənzərəni özündə ehtiva edir. Elmi-nəzəri fikrin dastanşünaslıqla bağlı formalaşdırdığı təsəvvür məsələlərin tipoloji müstəvidə xarakterini, məzmun və mətn tiplərini təhlil faktına çevirməyi aktuallaşdırır. "Şah İsmayıl" kimi fundamental dastan nümunəsinin məhz bu kontekstdə təhlili, arxitektonik sisteminin açıqlanması, mətn mexanizmlərinin aydınlaşması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Məlum olduğu kimi, dastan bütöv bir kanonik sistemlə səciyyələnir. Onun genetikasının problem müstəvisində təhlili, simvolik sisteminin işarələdiyi məzmunun aydınlaşması daha ciddi və əsaslandırılmış qənaət üçün gərəkli ola bilər.
"Şah İsmayıl" dastanı Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini əks etdirən məhəbbət dastanıdır. Dastanın yaranması təqribən XVI–XVII əsrlərə düşür. Şah İsmayılın qəhrəmanlıqları, apardığı mübarizələr, qüdrətli bir dövlət yaratmaq uğrunda mücadiləsi, şair, hökmdar, təriqət şeyxi kimi fəaliyyəti folklorda onun epik obrazının yaranmasına səbəb olub. Şah İsmayılın dastan qəhrəmanı olmasının bir səbəbi dediklərimiz olubsa, digər bir səbəbi Taclıbəyim, Bəhruzə xanımla olan məhəbbət sevdalarının bədiiləşərək dastan süjeti əmələ gətirməsi ilə bağlıdır. Hər bir dastanda olduğu kimi, "Şah İsmayıl" dastanı da maraqlı quruluşa malikdir. Dastanın formalaşmasında əsas prinsiplər qəhrəmanlıq və məhəbbət mövzularıdır. Dastanın qəhrəmanlıq və ya məhəbbət dastanı adlanması süjetin məzmununda hansının üstünlük təşkil etməsindən asılıdır. Məmmədhüseyn Təhmasib dastan quruluşunu 3 hissəyə ayırır. Bura ustadnamə, dastanın özü və duvaqqapma aiddir.
Məhəbbət dastanları adətən ustadnamələrlə başlayır. Ustadnamə ustad sözü, ustad nəsihətidir. Ustadnamə ilə dastan arasında əlaqə birbaşa deyil. Ustadnamə ümumi mətnə giriş olsa da, onun dastanın hadisələri ilə heç bir bağlılığı yoxdur. Lakin onun mahiyyətində ümumi şəkildə etnosun əxlaq və davranış prinsiplərinə saslanan ciddi tərəflər var. Adətən ustadnamələrdən sonra giriş gəlir. Girişdə dastan qəhrəmanı haqqında məlumat verilir, atası kimdir, necə doğulub, harada dünyaya gəlib və s. Bəzi dastanlarda isə xüsusi olaraq başlanğıcda övladsızlıq motivindən istifadə olunur. Yaxud doğulanın göbəkkəsmə kimi öz əmisi qızına nişanlanması və s. hadisələr də dastanda yer alır. Bütün bu təfərrüatlardan sonra dastanın quruluşunu mətnin öz xüsusiyyətlərindən çıxış edərək təyin etmək olar.
"Şah İsmayıl" dastanında da ümumi dastan quruluşuna əsaslanan daxili sistemdən istifadə olunur. Dastan ustadnamə ilə başlayır. Ənənəvi olaraq üç ustadnamədən istifadə olunub. Ustadnamələr arasında dastançı keçid edərək "Ustadlar ustadnaməni bir deməzlər, iki deyərlər, biz də deyək iki olsun, dostların könlü tox olsun", "Ustadlar ustadnaməni iki deməyib, üç deyərlər, biz də deyək üç olsun" kimi hazır formalardan istifadə edir. Qeyd etdiyimiz kimi, ustadnamələri həmin hazır formalarla bir yerdə dastanın giriş hissəsi saymaq olar. Dastanda giriş hissə ilə başlayan hissə arasında müəyyən fərqlər var. Giriş hissədə ustadnamələrin dastanın quruluşuna elə bir aidiyyatı görünmür. Ancaq bu üst qatda belədir. Dastan strukturu elə bir mükəmməl janr hadisəsidir ki, onun hər bir elementi bütün vəziyyətlərdə məzmun yaratmaya, fundamental düşüncənin formalaşmasına xidmət edir. Giriş hissə bütün dastanlarda ənənə olaraq qorunur və janrın məzmun vahidi kimi səciyyələnir. Başlanğıc hissə dastanın formalaşmasında birbaşa iştirak edir. "Şah İsmayıl" dastanında da başlanğıcda övladsızlıq motivi bir tərəf kimi özünü göstərir: "Vəzirin tədbiri padşahın ağlına batdı. Elə həmin gün Ədil padşah dövlətini üç qismə böldü. İki qismini fağır-füqəraya payladı. Bundan xeyli keçdi. Bir gün padşahın qapısına bir dərviş gəldi. Padşah ona pay verdi. Dərviş payı almayıb dedi:
– Mən pay alan dərvişlərdən deyiləm, pay verən dərvişlərdənəm.
Dərviş bu sözlərdən sonra cibindən bir alma çıxardıb padşaha verib dedi:- Ey padşah, eşitmişəm övladın olmur. Al bu almanı soy, qabığını qulunluğundan bala doğmayan qəmərnişan madyana ver, özünü də iki qism elə, bir qismini sən ye, bir qismini arvadın yesin. Çox keçməz ki, bir oğlun olar".Göründüyü kimi, övladsızlıq motivi burada da bir tərəf kimi boy göstərir və dastanda ümumi məzmunu işarələyən poetik fakta çevrilir. Dastan strukturunda da fiziki-mənəvi təcrübənin modelləşməsi müxtəlifliklərlə, həyat reallıqlarının rəngarəng ifadələri ilə özünü göstərir. Övladsızlıq da xüsusi bir motiv olaraq dastanda məzmun hadisəsi kimi modelləşir. Şah İsmayılın dastanda dünyaya gəlməsi şahın saçını qırxdırarkən ağ saçlarını görməsi, övladsızlığı özünə dərd etməsi, vəzirin tədbiri ilə var-dövlətini fağır-füqəraya paylamasından sonra baş verir. Bu hadisə və buna oxşar hadisələr dastanın başlanğıc hissəsini təşkil edir. Bir növ hadisələrin sonrakı gedişi və inkişafı üçün əsas olur. Qeyd edək ki, işarə etdiyimiz iki quruluş xüsusiyyəti ancaq mürəkkəb dastanlara aiddir. Məhəbbət dastanlarının təhkiyəsi nağıl təhkiyəsinə yaxın olduğu üçün burada nağıl elementlərindən çox istifadə olunur. Məsələn, "Şah İsmayıl" dastanında qəhrəman dərvişin verdiyi almadan dünyaya gəlir. Deməli, alma təhtəlşüurda qəhrəmanın doğulması üçün vasitədir. Onu da əlavə edək ki, məhəbbət dastanlarında qəhrəmanın qəhrəmanlığının sehrli-magik xüsusiyyəti daşıması almanın sehrli-fantastik və magik əlamətə malik olması ilə bağlıdır. Əgər alma uşaq verə bilirsə, onun gələcək fəaliyyətində də magik rol oynayır. Şah İsmayılın qəhrəman səviyyəsinə gəlib çatmasına qədər təsvir olunan qaranlıq zirzəmidə saxlanması da dastanın quruluş xüsusiyyətlərinə xas olan məxsusi əlamətidir. Şahzadələrin qaranlıq zirzəmilərdə saxlanması adəti, əsasən, qəhrəmanlıq dastanlarına xas olan xüsusiyyətdir. Şah İsmayıl qəhrəman tipi kimi qəhrəmanlıq dastanlarının obrazlarına çox yaxındır. Ona görə də onun qaranlıq zirzəmidə saxlanması xüsusi bir keyfiyyət kimi "Şah İsmayıl" dastanında nəzərə çarpdırılır. Bu kimi kiçik hissələri nəzərə almaqla "Şah İsmayıl" dastanını aşağıdakı struktur vahidlərinə bölmək olar:
- Övladsızlıq, möcüzəli doğuluş;
- Qəhrəmanın təlim-tərbiyəsi;
- Ov motivi, Şah İsmayılın ova çıxması.
Göstərilən üç hissə Şah İsmayılın fəaliyyətinin birinci dövrünü əhatə edir. Şah İsmayılın birinci və ikinci mərhələlərdən keçməsi onun gələcək fəaliyyəti üçün zəmin hazırlayır. Dastanın süjetinin inkişaf istiqaməti, mətn konstuksiyasının mürəkkəb mexanizmliyi, etnik idrak metodologiyasının universallığı tam aydınlığı ilə müşahidə olunur. M.H.Təhmasib dastan quruluşundan danışarkən onu aşağıdakı hissələrə ayırır: 1. Qəhrəmanın anadan olması və ilk təlim-tərbiyəsi; 2. Qəhrəmanların, yəni aşiq və məşuqənin buta almaları; 3. Qarşıya çıxan maneələr və onlara qarşı mübarizə; 4. Müsabiqə və qələbə. Bizim yuxarıda göstərdiyimiz iki struktur vahidi M.H.Təhmasibin göstərdiyi birinci mərhələyə uyğun gəlir. Şah İsmayılın ova çıxması, ovda ceyran donuna düşmüş Gülzarla rastlaşması, məhəbbətin gücündən ürəyinin getməsi, onların bir-birinə könül verib könül alması da M.H.Təhmasibin ayırdığı ikinci mərhələyə demək olar ki, yaxındır. "Şah İsmayıl" dastanında buta məsələsi olmasa da, nəticə eynidir. Yəni aşiq və məşuq eşq mərəzinə yoluxurlar. Mahiyyəti etibarilə aşiq və məşuqənin buta alması ilə Şah İsmayılın ovda Gülzarla tanış olub onu sevməsi eynilik təşkil edirlər. "Şah İsmayıl" dastanında buta məsələsindən istifadə olunmadığına görə, ov səhnəsi bir formul olaraq qəlibləşir. Burada ov səhnəsi sevib-sevilmək üçün vasitə rolunu oynamışdır. Bu formul türk dastan düşüncəsində bir istiqamətdə zənginlik hadisəsidirsə, digər istiqamətdə "Şah İsmayıl" dastanı üçün poetik düşüncə modelidir.
"Şah İsmayıl" dastanının strukturunda iştirak edən mərhələlərdən biri də səfərə çıxma mərhələsidir. Səfərə yola düşmə butanın ardınca qəhrəmanın səfərə çıxması ilə üst-üstə jüşür. Gülzar Türkmanda Şah İsmayılın yolunu gözləyir. Burada maneə səfərə yola düşmənin ikinci səbəbi kimi də formalaşdırılıb. Ona görə də "Şah İsmayıl" dastanında səfərə yola düşmə ilə qəhrəmanın maneə ilə qarşılaşmasını dastanın dördüncü mərhələsi kimi götürmək olar. M.H.Təhmasibin göstərdiyi "qarşıya çıxan maneələr və onlara qarşı mübarizə" mərhələsini iki yerə ayıraraq "səfərə yola düşmə və maneə ilə qarşılaşma" kimi adlandırmaq olar. Adətən məhəbbət dastanlarının qəhrəmanları səfərə yola düşərkən müxtəlif macəralarla qarşılaşırlar. Belə macəralarla üzləşmə qəhrəmanın psixoloji durumunu, imkanlarını, şəxsiyyət kimi bütövlük səviyyəsini açmağa kömək edir. Məsələn, qəhrəman yolu üzərində ikinci gözəl qıza rast gəlirsə, burada onun öz eşqində möhkəm olduğunun şahidi oluruq. Epik qəhrəmana edilən təkliflər, yəni bu qızlarla evlənmə təklifi aşiqi sınaqdan keçirməyə xidmət edir. Bütün bunlar (təkliflər, maneələr, qarşılaşmalar) daha çox psixoloji təsir funksiyası daşıyır və qəhrəman haqqında dolğun təsəvvür formalaşdırır. M.H.Təhmasibin "qabağına çıxan maneələrə qarşı mübarizə" dediyi mərhələni "Şah İsmayıl" dastanında epik qəhrəmanın Ərəb Zəngi ilə döyüşü, Ədil şahın Şah İsmayılın gətirdiyi Gülzar xanımı əlindən almaq istəməsi və s. hadisələr maneə olaraq dastanda verilib. Bütün dastanlarda maneə ilə qəhrəman arasında konflikt baş verir və bu konflikt qəhrəmanın xeyrinə həll edilir. "Şah İsmayıl" dastanında da qəhrəmanın gözlərinin çıxarılıb zülmət quyusuna salınması, Xoca Əziz tərəfindən quyudan çıxarılması, ağac altında üç göyərçinin lələyi vasitəsilə gözlərinin sağalması, sonra Şah İsmayılın intiqamını alması maneənin aradan qaldırılmasına kömək edir. Yol maneələrinin müxtəlif şəkildə olmasını M.H.Təhmasib də qeyd edir. Çox zaman yol maneələrinin aradan qaldırılmasında müxtəlif şəxslər iştirak edir. "Şah İsmayıl" dastanında da Şah İsmayıla maneəni aradan qaldırmağa Ərəb Zəngi kömək edir. M.H.Təhmasibin verdiyi bölgü bütün məhəbbət dastanları üçün qismən qəbul oluna bilər. "Müsabiqə və qələbə" bu dastan üçün keçərli deyil. Dastanda Şah İsmayıl heç bir müsabiqədən, yarışdan keçmir. Qəhrəmanlıq dastanlarında müsabiqə at çapmaq, güləşmək kimi yollarla elçiliyə gələn oğlanların arasında keçirilir. Bu müsabiqə, yarış elçilik motivinin əsas tərkib hissəsidir. Məhəbbət dastanlarındakı aşiqlər deyişmə meydanında öz sazının qüdrətini rəqibə göstərməlidir. "Şah İsmayıl" dastanında isə bu epizodun olmaması dastanın qəhrəmanlıqla məhəbbət arasında dayanan dastan olmasını göstərir. Düzdür, "Şah İsmayıl" dastanında da qələbənin sonda verilməsinin şahidi oluruq. Bu qələbə Şah İsmayılın düşmənin üzərində çaldığı qələbədir.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 474.
Mənbə
redaktə- Araslı H. XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: "Azərbaycan Universiteti" nəşriyyatı, 1956, s. 87-88.
- Шах Исмаил. Азербайджанские дастаны. в 5-ти томах. Том 3-й. Б. 1967.
- Араслы Г. Ашугское творчество. Б. 1960.
- Тахмасиб М. Г. Азербайджанские народные дастаны (средние века). Б. 1972.