Əbdürrəhman Umarov
Əbdürrəhman Umarov (1866, Həştərxan – 1933, Arxangelsk vilayəti) — məşhur noqay maarifçisi və tarixçisi.[1]
| Əbdürrəhman Umarov | |
|---|---|
| Əbdürrəhman İsmayıl oğlu Umarov | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri |
Həştərxan,  Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Arxangelsk vilayəti, Coat of arms of the Soviet Union.svg |
| Vətəndaşlığı |
Rusiya İmperiyası Rusiya imperiyası SSRİ Coat of arms of the Soviet Union.svg |
| Atası | İsmayıl Umarov |
| Milliyyəti | Noqay |
| İxtisası |
tarixçi filoloq |
| Təhsili | Qaliyə mədrəsəsi |
| Fəaliyyəti | Maarifçilik |
| Fəaliyyət illəri | 1905–1933 |
Həyatı redaktə
Abdürrəhman İsmayıl oğlu Umarov 1866-cı ildə doğulub. Onun doğulduğu illərdə noqaylar hələ də köçəri halda yaşayırdılar. Buna görə də qaynaqlar onun hansı şəhərdə, hansı kənddə anadan olduğunu yazmaqdansa, hansı tayfadan olduğuna üstünlük verirlər. Abdürrəhman Umarov da Həştərxan bölgəsində yaşayan nayman tayfasındandır.
Təhsili redaktə
Abdürrəhman Umarov ilk təhsilini molla yanında alıb. Molla sadəcə ona oxumağı və yazmağı öyrətməyib, həmçinin, türk ləhcələrini, fars, ərəb dillərini öyrədir, dini və dünyəvi biliklərdən məlumat verir. İlkin hazırlığı yaxşı olduğundan Ufa şəhərindəki Qaliyə mədrəsəsinə daxil olanda şəhərdə yaşayan, ibtidai məktəbi bitirən yaşıdlarından o qədər də fərqlənmir. 1906-cı ildə Ufada imkanlı adamların topladığı vəsaitlə yaradılan, dövrünün böyük din xadimi və pedaqoqu Ziyaddin Kamaletdinovun rəhbəriliyi ilə fəaliyyətə başlayan mədrəsə ali təhsil ocağ kimi qurulduğunda çox vaxt adı Aliyə kimi də yazılır. Mədrəsədə təhsil dörd mərhələli idi. Üç illik birinci mərhələ ibtidai, dörd illik ikinci mərhələ rüşdi, 4 illik keçid mərhələsi iqdadiyə və üç illik ali mərhələ qaliyə adlanırdı. 20-ci yüzilliyin türk-tatar ziyalılarının böyük bir qisminin adı bu təhsil ocağı ilə bağlıdır. Burada klassik mədrəsələrdən fərqli olaraq dünyəvi elmlər də tədris edilir, tələbələr praktik işlərə hazırlanırdı. Mədrəsədə qəzet-jurnalların nəşri, mətbəə işləri təcrübi olaraq şagirdlərə tədris edilirdi. Buna görə də Qaliyə mədrsəsini bitirənlərin bir çoxu asanlıqla jurnalistik edir, qəzet-jurnal açır, mətbəə yaradaraq onu uğurla işlədə bilirdi.[1]
Fəaliyyəti redaktə
1892-ci ildə Həştərxana dönən Abdürrəhman Umarov yeni üsulla dərslər keçiriləcək "Nizamiyyə" mədrəsəsini açır. Krımda İsmayıl bəy Kaspıralının təşəbbüsü ilə yaradılmış bu təhsil metodu tarixə cədidçilik, yəni yenilikçilik hərəkatı kimi daxil olur. Abdraxman Umarov 1906-cı ilə kimi məktəbdarlıqla məşğul olmuşdur. Onun ictimai işlərdə fəallığı 1905-ci il inqilabından sonra artır.
1900-cü illərə kimi Rusiya işğalı altında olan müsəlman şəhərlərinə nisbətən Həştərxan şəhərində oxumuşların sayı az idi. Buraya kadrlar əsasən Kazandan və İstanbuldan gəlirdi. Hətta şəhərin ictimai-siyasi həyatında iştirak edən, ticarətlə məşğul olan müsəlmanların sayı da az idi. 1900-cü ilin siyahıyaalmasına görə şəhərdə 50 minə yaxın müsəlman yaşayırdı. Onların da çoxunu tatarlar, noqaylar, az bir qismini isə qazaxlar, Qafqazdan, İrandan gələnlər təşkil edirdi.
1906-cı il avqustun 16–21-də Nijni Novqorodda keçirilən Rusiya Müsəlmanlarının III qurultayında və ondan sonra 1917-ci ilədək keçirilən Rusiya Müsəlmanlarının bütün qurultaylarının iştirakçısı olur.
Abdürrəhman Umarov 1907-ci ildə evində mətbəə açır. Bu mətbəəsi 1917-ci ilədk, yəni bolşeviklərin törətdiyi qarışıqlığadək fəaliyyətini davam etdirir. Bağlananadək 60-dan çox kitab çap edir ki, bunun da ümumi tiraji 123500 keçir. Şəhərdə ilk kitab mağazası, ilk oxu zalı açan da Abdraxman Umarov olur. Dindar ziyalı Abdürrəhman Umarov Volqa boyunu, Başqırdıstanı, Qazax çöllərini gəzərək noqay nəğmələrini də toplayır. Topladığı nəğmələrə ön söz yazıb 1912-ci ildə "Noqay jirları" adı altında çap etdirir.[1]
Onun mədrəsələrdə tədris edilmək üçün yazdığı "Muqallim sarf lisan al-arab" dərsliyi 9 dəfə altı min tirajla, "Muqallimu naxvi lisan al-arabi" kitabı" iki dəfə bir neçə min tirajla çap olunur.
Qarşıdurma redaktə
Əsli Şirvandan olan və bir neçə il İstanbulda yaşayaraq, orada təhsilini davam etdirən Müstafa Lütfi əfəndi Şirvanski (İsmayılov) Həştərxana gəlişi şəhərdə bir dirçəlişə səbəb olur. Ticarət və maarifçilik məqsədilə Həştərxana gələn Mustafa Lütfi əfəndi 1905-ci il 17 oktyabr manfestinin verdiyi imkanlardan istifadə edərək 1905-ci il noyabrın 26-da Həştərxanda ilk ictimai-siyasi cəmiyyət olan Şura-i İslamı qurur. Bu cəmiyyətin nəzdində 1906-cı il iyunun 6-da "Bürhan-i tərəqqi" qəzeti nəşrə başlayır və 1906–1912-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş oğlanlar üçün Darülədəb, qızlar üçün "Numune-i tərəqq" adında yeni üsulla dərs verən məktəblər açır.
Bundan təsirlənən tatar və noqayların bir qrupu da Abdürrəhman Umarovun rəhbərliyi altında da Cemiyyet-i İslamiyeni qurur. Bu cəmiyyət "İdil" qəzetinin nəşrinə icazə alır. Naşiri Abdürrəhman Umarovun olan qəzetin redaktorluğuna "Bürhan-i tərəqqi" qəzetinin müxbiri Zahidullah Şerifullin gətirilir. Qəzetin ilk sayı 1907-ci il sentyabrın 7-də işıq üzü görür Cemiyet-i İslamiyə də öz məktəblərini təşkil edir.
Sonradan bu iki qəzet və ictimai hərəkatlar arasında qarşıdurma yarandı.
Rusiya müsəlmanları arasında böyük nüfuzu olan, İttifaq-i Müslimin Partiyasının sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov da Həştərxana gəlir. Şəhərin müsəlman öndərlərinin toplantısında Əlimərdan bəy Topçubaşov hər iki qrupun liderlərini barışdırır. Çox təəssüf ki, bu barışıq uzun sürmür. Hətta vəziyyət o qədər gərginləşir ki, Cemiyet-i İslamiye üzvlərindən bir qrup Həştərxan qubernatoruna şikayət edərək 1908-ci il yanvarın 22-də Mustafa Lütfini həbs etdirirlər.[1]
Bu ziddiyyətlərə görə Mustafa Lütfini əfəndi bir neçə dəfə qısa müddətli həbs cəzasına məhkum olunub, onu cərimə ilə əvəzlənir. 1912-ci ildə Şura-i İslamı Cemiyet-i İslamiyeni birləşdirilir, onun qəzeti və məktəbləri bağlanır. İlk baxışda hər şey Cemiyet-i İslamiyeni xeyrinə bitdiyi kimi görünür. Əslində isə belə deyildi. Bu qarşıdurma müsəlmanların birləşməsinə əngəl olmağa yönəldilmişdi. Şura-i İslam və onun rəhbəri Mustafa Lütfini əfəndi dindaşlarının əlilə sıradan çıxarıldıqdan az sonra, yəni 1913-cü ilin payızında Abdürrəhman Umarov da panislamizmdə günahlandırılaraq 1914-cü ilin fevralında Kazana sürgün olunur və 1917-ci ilədək orada yaşamağa məcbur edilir.
Sovet hakimiyyəti dövrü redaktə
Əbdürrəhman Umarov bolşeviklərin gəlişini də xoş qarşılamır. Bolşeviklər də onun bütün malını, mülkünü, hətta əlyazmalarını və sənədləri müsadirə edirlər. "Həştərxan noqaylarının tarixi" əsərini yazan alim, pedaqoqu Sovet hökuməti 1926-cı ildə Məkkədə keçirilən Ümumdünya İslam Konfransına göndərir. Konfransdan döndükdən sonra da həmişə təqib və təzyiq altında olur.
Ölümü redaktə
1929-cu ilin iyulunda və 1930-cu il avqustun 9-da onun evini yenidən yoxlayır, əsərlərini müsadirə edir, özünü istintaqa çəkirlər. Bu istintaqdan isə qurtula bilmir. Həbs edərək Arxangeliski vilayətinin Kiçik Karel kəndinə göndərirlər. Qoca alim və din xadimi 1933-cü ilin martında orada dünyasını dəyişir.[1]
Xatirəsi redaktə
SSRİ dağıldıqdan sonra noqay və tatar alimləri Abdürrəhman Umarovun həyət və yaradıcılığını öyrənməyə, əsərlərini yenidən çap etməyə başlayırlar.
İstinadlar redaktə
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 "Qoca yaşında həbs olunaraq, həbsdə dünyasını dəyişən alim". 2019-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-05.