Əfqanıstan tatarları
Əfqanıstan tatarları (tatar. Äfğanistan tatarları; fars. تاتارهای افغانستان) Əfqanıstanda türk etnik qrupdur. Çox kiçik bir icma əfqan tatar dilində danışır, böyük əksəriyyəti isə ya dari, puştu, özbək və ya türkmən dilində danışır.[3]
| Ümumi sayı |
|---|
| 100,000 – 3,000,000[1] (taxminlar) |
| Yaşadığı ərazilər |
| Əfqanıstan |
| Dili |
|
Əfqanıstan tatar dili (çox kiçik azlıq) |
| Dini |
| Mənşəyi |
| Qıpcaq (türk) |
| Qohum xalqlar |
Tarix
redaktəƏfqan tatarları Qızıl Ordaya qoşularaq Əfqanıstana gələn, ilk olaraq Cənubi Türküstanında məskunlaşan Tatar köçərilərindən olduğunu iddia edirlər. Onlar kənd yerlərində, əsasən Cənubi Türküstanının Səməngan və Bəlx bölgələrində köçəri həyat sürürlər, eyni zamanda müxtəlif digər vilayətlərdə də varlar. Əfqan tatarlarının yerli icma liderləri onların əhalisinin təxminən 100.000 nəfər olduğunu təxmin edirlər, baxmayaraq ki, Əfqanıstanda onilliklər ərzində siyahıyaalma aparılmayıb. Əfqan tatar dili bu gün təhlükə altındadır, yalnız çox kiçik bir azlıq bu dildə danışır. Əfqan tatarlarının əksəriyyəti məskunlaşdıqları bölgənin dilini mənimsəmişlər. Onlar tarixlərinin böyük bir hissəsini uzaq bir həyat sürmüşlər.[4]
Əfqan tatarları əsasən hənəfi sünnilər və şiə azlığıdır,[5] və Əfqan tatar icmasının üzvü bildirib ki, icma mötədildir və orada heç bir dini ekstremist yoxdur. O bildirib ki, əfqan tatarları təcrid olunduqları üçün heç vaxt böyük müharibələrdə iştirak etməyiblər, lakin lokal münaqişələrdə vuruşublar. O, Talibanın əfqan tatar adət-ənənələrinə qarşı olduqlarını və əfqan tatarlarının evlərinə girdiklərini, kitablarını yandırdıqlarını və bir çox mədəni irsi məhv etdiklərini bildirib.[6]
Əfqan tatar icması öz irslərinin bir hissəsi hesab etdikləri Bamiyan Budda heykəllərinin qorunub saxlanmasına kömək etdilər.[7]
Əfqan tatarları heç vaxt Əfqanıstan hökumətində yüksək vəzifə tutmayıblar, baxmayaraq ki, 2021-ci ildə Taliban ələ keçirməzdən əvvəl bir əfqan tatar deputatı var idi. Əfqan tatarları 2021-ci ilin mart ayına qədər Əfqanıstanda etnik qrup kimi tanınmayıb. Əfqanıstanın Milli Statistika İdarəsi onları etnik mənsubiyyət kimi siyahıya alıb ki, bu da onlara yeni planlaşdırılan Əfqanıstan milli şəxsiyyət vəsiqələrində etnik mənsubiyyətinin yazılmasına imkan verəcək, baxmayaraq ki, Talibanın ələ keçirilməsi bir neçə aydan sonra baş verdi və şəxsiyyət vəsiqələri heç vaxt baş vermədi. Əfqanıstan Tatar Mədəniyyət Fondu əfqan tatarlarına dünyadakı etnik tatarlarla əlaqələr qurmağa kömək etdi. Onların Tatarıstanın Dünya Tatar Konqresi ilə əlaqələri var.[8][6]
Əfqan Tatar Mədəniyyət Fondunun məqsədi əfqan tatarlarını öz mədəniyyətləri ilə yenidən əlaqələndirmək və demək olar ki, nəsli kəsilməkdə olan əfqan tatar dilini, tatar dili ilə yaxından əlaqəli qıpçaq dilini canlandırmaqdır. Ümumdünya Tatar Konqresi onlara bu işdə çox kömək etdi və 2005-ci ildən bəri Əfqanıstan tatarlarını məsələləri müzakirə etmək üçün Tatarıstana dəvət edir. Dünya Tatar Konqresi onlara 2021-ci il martın 15-dən dillərini canlandırmaq üçün onlayn təhsil kurslarının başlamasına kömək etdi.[9][10][5] 2023-cü ilin yanvarında Danis Şakirov Dünya Tatar Konqresi ilə Kazanda görüş keçirdi və orada əfqan tatarları üçün nə etməli olduqları barədə danışdılar. Şakirov Əfqanıstan tatarlarının həyatının Talibanın hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra daha da pisləşdiyini və Dünya Tatar Konqresinin onları qəbul etməyə hazır olan 1000 əfqan tatarını Hindistan və Çinin müxtəlif universitetlərinə göndərməyi planlaşdırdığını bildirib. Şakirov həmçinin Ümumdünya Tatar Konqresinin minlərlə əfqan tatarını aclıqdan xilas etdiyini iddia edib və gələcəkdə onların dilini xilas etməyə kömək edəcəyinə söz verib.[11]
İstinadlar
redaktə- ↑ "کنگره جهانی تاتارها: یک هزار دانشجوی تاتار افغانستان به چین و هند می‌روند". افغانستان اینترنشنال (fars). 2023-12-13. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ "تاتارهای افغانستان در تلاش بازیابی فرهنگ فراموش شدۀ شان". da.azadiradio.com. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ مزارشریف, حیات شیبان بی بی سی. "افغانستان تاتارلری نیگه هزاره گی تیلده گپلشماقده لر؟ - BBC O'zbek". www.bbc.com (özbək). 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ "Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community". www.rferl.org. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ 1 2 "تاتارهای افغانستان در تلاش بازیابی فرهنگ فراموش شدۀ شان". da.azadiradio.com. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ 1 2 "Now living conditions of the Tatars in Afghanistan remind those of emigrants — RealnoeVremya.com". m.realnoevremya.com (ingilis). 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ Semple, Michael. "Guest Blog: Why the Buddhas of Bamian were destroyed". Afghanistan Analysts Network - English (puştu). 2011-03-02. 2011-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-02.
- ↑ "Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community". www.rferl.org. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ "Afghanistan Recognizes Long Forgotten Ethnic Tatar Community". www.rferl.org. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ Рушан, Лукманов. "The delegation of the Tatars of Afghanistan visited their historical homeland – the city of Bolgar". Всемирный конгресс татар (ingilis). 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.
- ↑ "کنگره جهانی تاتارها: یک هزار دانشجوی تاتار افغانستان به چین و هند می‌روند". افغانستان اینترنشنال (fars). 2023-12-13. 2023-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13.