Əkin şabalıdı

Əkin şabalıdı
Əkin şabalıdı
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Fabidlər Dəstə: Fıstıqçiçəklilər Fəsilə: Fıstıqkimilər Yarımfəsilə: Palıdkimilər Cins: Şabalıd Növ: Əkin şabalıdı
Beynəlxalq elmi adı
	Castanea sativa Mill., 1768;
ITIS	506541
NCBI	21020
EOL	1148508

Əkin şabalıdı (lat. Castanea sativa) — bitkilər aləminin fıstıqçiçəklilər dəstəsinin fıstıqkimilər fəsiləsinin şabalıd cinsinə aid bitki növü. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Nəsli ksilməyə həssas olanlar" kateqoriyasına aiddir –VU A2c+3 cd. Azərbaycanın nadir növüdür.

Botaniki xarakteristikası

30(37)m hündürlüyündə ağacdır. Gövdəsinin diametri 1(2) m olub, qabığı boz rəngdədir. Çətirləri geniş qollu-budaqlıdır. Tumurcuqları yumurtavaridir. Yarpaqları növbəli düzülüşlüdür, uzunluğu 6(15)-20(28), eni 3(4)-7(8) sm-ə bərabərdir, uzunsovdur lansetvaridir, kənarları enli mişardişlidir, daxilə doğru əyilmiş iti uclara malikdir. Çiçəkləri düzduran, uzun, sünbülvari sirğalarda yerləşmişdir. Sırğada yuxarıda erkəkcik daşıyan çiçəklər, aşağıda dişicik daşıyan, ortada isə çox zaman az miqdarda ikicinsli çiçəklər yerləşir. Tozluqlar yumurtavari olub, sırğalar çiçək açdıqdan sonra tökülür. Dişicik daşıyan çiçəklərdən ibarət dixazi iri çanaqcıqla əhatə olunur. Çanaqcıq 4 qapaqla açılır, üzəri yumşaq iynəvari tüklərlə örtülü olur. Çanaqcıqda 3 ədəd birtoxumlu fındıqca tipli meyvə yetişir. Hündürlüyü 30 (35) m-ə qədər, diametri 1,5 (2) m, enli, budaqlı çətiri olan ağacdır. Tumurcuqları iri, yumurtaşəkilli, tünd-qəhvəyi rəngdədir. Yarpaqlarının uzunluğu (8) 10-25 smdir,uzunsov-neştərvari, neştərvari və ya uzanmış uzunsovdur, qaidəsinə doğru daralmış, uc hissədə dartılı-sivridir, üst tərəfdən çılpaq, alt tərəfdən sıx ulduzşəkilli-tüklüdür, kənarları bizvari, adətən içəri əyilmiş zoğlarla tamamlanan dişlərlədir; yarpağın alt tərəfindən nəzərə çarpan damarları 16-28 (30) cütdür. Erkəkcikli çiçəkləri sarımtıl rəngli, ətirlidir,uzun ox üzərində yumaqcıqda oturaraq, çiçəkləri solandan sonra tökülən, uzun düzduran salxım əmələ gətirir. Dişicikli çiçəkləri 1-3 ədəd və ya daha çox olmaqla yumaqcıqda yerləşir. Meyvəsi parıldayan, qalın dərili,meyvə yanlığı qəhvəyi rəngli olan qozdur;qozlar bir tərəfdən qabarıqdır, 2-3 (1) ədəddir,gec açılan olub, xaricdən uzun sivri iynəlidir, şarşəkilli qoza ilə tamamlanır. İyun-iyul aylarında çiçəkləyir. Meyvələri sentyabrın axırında, oktyabr və noyabr ayında yetişir. Toxum, pöhrə və kök bicləri ilə artır. Tozlanması entomofil və anemofildir. Mezofitdir. Təzə, dərin, açıq qonur çöküntülü dağ-meşə qurşaqlarında yaxşı bitir, tərkibində əhəng olan torpaqları, quru və bataqlıqlaşmış yerləri sevmir. Şabalıd meşəlikləri nisbətən kiçik sahələri tutub, əsas etibarilə dəniz səviyyəsindən 550-1200(1300)m hündürlükdə, yamacın rütubətli şimal, qərb və qismən cənub hissələrində yayılmışdır. Adətən qarışıq halda fıstıq-vələs və vələs-palıd meşələrində bitir. Qida bitkisidir.

Status

Arealı tədricən azalan relikt növdür.

Yayılması

Zaqatala (qoruğun ərazisi), Qəbələ (Vəndam və Bum çayları vadilərində) və rayonları. Qavqazın qalan hissəsində - Qərbi Zaqafqaziya, Cənubi Osetiya MB. Azərbaycandan kənarda – Kiçik Asiya və Qərbi Avropanın cənubu.

Azərbaycanda yayılması

Zaqatala, Qəbələ, Oğuz, Xaçmaz, Xudat, Yuxarı Qarabağ rayonları ərazilərində, Alazan-Əyriçay vadisində rast gəlinir. BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, Alazan-Əyriçay, KQ şimal, KQ mərkəz. (Xocalıçay), Lənk. dağ. Orta və yuxarı,bəzən aşağı dağ qurşaqlarında rast gəlinir.

Sayı və tendensiyası

Yayılma ərazilərinin və yaşayış mühitinin keyfiyyətinin davam edən azalması müşahidə olunur.

Təsərrüfat əhəmiyyəti

Şərq fıstığı tikinti işlərində, sualtı tikintidə, gəmiqayırmada, dülgər və mebel düzəldilməsində və s. istifadə olunur.Zoğ və yarpaqları iri buynuzlu heyvanların yemdir. Həmçinin dekorativ əhəmiyyəti vardır.

Yaşayış mühiti

Digər cinslərlə birgə təmiz meşə əmələ gətirir.

Məhdudlaşdırıcı amillər

Zoogen amillər (meyvələrin meşədə vəhşi donuzlar, gəmiricilər tərəfindən yeyilməsi), fitopotoloji və antropogen amillər (əhali tərəfindən meyvələrin yığılması)

Mühafizə tədbirləri

Zaqatala Dövlət Qoruğunda mühafizə olunur.

Bitdiyi yer

Dəniz səviyyəsindən 600–1100 m yüksəklikdəki zolaqda, aşağı dağlıq qurşağın şimal yamaclarında, dağ vadiləri və dərələrinin yamaclarında, təzə, rütubətli qonur-gillicəli torpaqlarda bitir.

Meşədə şabalıda palıd, vələs, ağacları ilə birgə rast gəlinir. Antropogen amillərin qüvvətli təsirinə məruz qalan sahələrdə şabalıd vələslə əvəz olunur.

Ehtiyatı

Şabalıdın əsas meşə massivlərinə Qəbələ rayonunda təsadüf edilir. Azərbaycanda ehtiyatı ümumiyyətlə azdır. Ümumi sahəsi 1000 ha yaxındır. Çoxalması toxumladır.

Ehtiyatının dəyişilmə səbəbləri.

Tikinti materialı və müxtəlif məqsədlər üçün sistemsiz kəsilməsi, xəstəliyi və meyvəsinin toplanması.

Becərilməsi

Böyük Qafqaz rayonlarında geniş sahələrdə əkilir. Bakıda Azərbaycanın Botanika İnstitutunun botanika bağında becərilir.

Qəbul edilmiş qorunma tədbirləri

Zaqatala qoruğunda mühafizə olunur.

Zəruri qorunma tədbirləri

Mövcüd şabalıd meşələrini qorumaq, meşə əkinlərində və bağlarda geniş miqyasda becərmək. Qəbələ rayonunda Bumçay vadisində yasaqlıq yaratmaq lazımdır.

Sinonimləri

Homotipik sinonimləri

Castanea castanea }(L.) H.Karst.
Castanea sativa var. typica Seemen
Castanea vesca Gaertn.
Castanea vulgaris Lam.
Fagus castanea L.
Fagus procera Salisb.

Heterotipik sinonimləri

Castanea fastigiata Briot
Castanea prolifera (K.Koch) Hickel
Castanea sativa f. asplenifolia (Lodd. ex Loudon) Rehder
Castanea sativa var. asplenifolia Lodd. ex Loudon
Castanea sativa f. aureovariegata Beissn.
Castanea sativa f. discolor Vuk.
Castanea sativa var. fastigiata (Briot) A.Camus
Castanea sativa f. fastigiata (Briot) Rehder
Castanea sativa var. hamulata A.Camus
Castanea sativa var. microcarpa Lavialle
Castanea sativa f. prolifera K.Koch
Castanea sativa var. prolifera (K.Koch) A.Camus
Castanea sativa f. purpurea (A.Henry) Rehder
Castanea sativa var. purpurea A.Henry
Castanea sativa pyramidalis Mottet
Castanea sativa f. pyramidalis (Mottet) Rehder
Castanea sativa var. pyramidalis (Mottet) Bean
Castanea sativa var. spicata Husn.
Castanea sativa f. variegata Rehder
Castanea vesca var. affinis Risso
Castanea vesca var. albida Risso
Castanea vesca var. argentata Risso
Castanea vesca var. aurata Risso
Castanea vesca var. aureovirgata T.Moore & Mast.
Castanea vesca var. christ Risso
Castanea vesca var. computensis Risso
Castanea vesca var. corticata Risso
Castanea vesca var. delserei Risso
Castanea vesca var. domestica Risso
Castanea vesca var. dubia Risso
Castanea vesca var. echinata Risso
Castanea vesca var. elongata Risso
Castanea vesca var. fauraut Risso
Castanea vesca var. fructifera Risso
Castanea vesca var. garelia Risso
Castanea vesca var. hyacintha Risso
Castanea vesca var. laciniata Risso
Castanea vesca var. latissima Risso
Castanea vesca var. lineata Risso
Castanea vesca var. lutea Risso
Castanea vesca var. marrona Risso
Castanea vesca var. maxima Risso
Castanea vesca var. media Risso
Castanea vesca var. nigra Risso
Castanea vesca var. oblonga Risso
Castanea vesca var. parvifolia Risso
Castanea vesca var. pilosa Risso
Castanea vesca var. praecox Risso
Castanea vesca var. rubra Risso
Castanea vesca var. rufa Risso
Castanea vesca var. sativa Gray
Castanea vesca var. serotina Risso
Castanea vesca var. siria Risso
Castanea vesca var. strictifolia Risso
Castanea vesca var. subalpina Risso
Castanea vesca var. thyrsoidea Risso
Castanea vesca var. triangularis Risso
Castanea vesca var. tristis Risso
Castanea vesca var. variabilis Risso
Castanea vesca var. variegata Loudon
Castanea vesca var. vesubiana Risso
Fagus castanea var. variegata Weston