Əmirşikarbaşı

Əmirşikarbaşı və ya mirşikarbaşı — Səfəvi dövlətində böyük əmirlərdən biri. Şahın ov tədbirlərinin başçısı idi. Ona mirşikarlar, ovçubəyilər, şahin saxlayanlar (quşçuyan) və b. tabe idilər.

Tarixi

Səfəvilərdə ovçuluq və ovçuluq işlərinə böyük əhəmiyyət verildiyi və bunun mühüm bir ənənə olduğunu mənbələrdən anlamaq mümkündür. Əvvəla, bu ənənədə zaman-zaman fasilələlər olsa da, I Şah İsmayıldan sonra Səfəvi şahlarının bir qismi tərəfindən davam etdirilmiş, Səfəvi şahları ilin müxtəlif fəsillərində ova çıxmışlar. Məsələn, I Şah İsmayıldan dərhal sonra Səfəvi taxtına çıxan və ictimai həyata biganəliyi ilə məşhur olan I Təhmasibin (1524–1576) də ova getdiyi qeyd edilir. Məlumdur ki, I Təhmasibin özü də balıq ovu ilə xüsusi maraqlanırdı. Beləliklə hələ dövlətin ilk dövrlərdən etibarən Səfəvi inzibati qurumları arasında Mirşikarlıq və ya əmirşikarlıq kimi tanınan dövlət qurumu da yaradılmışdır. İlk dövrlərdə bu qurumun rəhbəri Halvaçıoğlu kimi tanınan görkəmli Səfəvi əmirlərindən biri idi. Əmirşikarbaşı üçün xüsusi tiyul təşkil edilmişdi. Zaman içində onun maaşında da artım müşahidə olunurdu. Hələ XVIII əsrin ilk yarısında onun maaşı ən üst səviyyəyə gəlib çıxmışdı.

Əmirşikarbaşı haqqında məlumat verən mənbələrdən biri olan İsgəndər bəy Münşi tərəfindən qələmə alınmış "Tarix-i aləmara-yi Abbasi " əsərində Şah Səfi dövründə saray ağalarının, qulamların yüzbaşısı olub daha sonra əmirşikarbaşı təyin edilən Yusif Ağa adlı şəxs barədə məlumat verilir.

Mənbələrdə adı çəkilən bir digər əmirşikarbaşı Kuhguliyə hakimi Allahverdi xandır.

Şah Sultan Hüseynin zamanında nazir, mustoufi əl-məmaliklə yanaşı əmirşikarbaşı da canqi əmirləri tərkibinə daxil olmuşdular.Əmirşikarbaşı bu dövrdə şah məclislərində iştirak etmə hüququ qazanmışdı. Mənbələrdə bu vəzifənin daha yüksək məqamlar üçün keçid olması faktlarına da rast gəlinir. Məsələn, Şah Sultan Hüseyn dövründə xassə qulamlarının başçısı olmuş Fətəli xan Türkmən əvvəlcə sultanın gözündən düşərək vəzifəsindən uzaqlaşdırılsa da, sonra nüfuzunu geri qazanmış, əmirşikarbaşı təyin edilmişdir. Sonrakı illərdə vəzifəsində qazandığı uğurlarla gündəmə gələn Fətəli xan Xorasana vali təyin edildi.

Vəzifələri

Əmirşikarbaşının adını Oqtay Əfəndiyev Səfəvilər dövləti əsərində Mirşikarbaşı kimi təqdim edir. Əfəndiyev yazır:

"Ov mühüm tədbir idi. O, heç də yalnız əyləncə səciyyəsi daşımırdı. Şahdan və onun məiyyətindən əlavə on minlərlə döyüşçünün, heyvanları qovan kəndlilərin iştirak etdiyi, geniş əraziləri əhatə edən böyük ovları əslində hərbi manevrləri xatırladırdı. Ehtimal etmək olar ki, "ovçubaşı" istilahı, mirşikarbaşının eyni idi."

Onun vəzifələri haqqında ətraflı məlumata Mirzə Səmia tərəfindən qələmə alınmış "Təzkirət əl-mülük" əsərində rast gəlinir. Əmirşikarbaşı tabeliyindəki işçilərin vəzifə və tapşırıqlarını təsidqləməli, istəklərini şaha çatdırmaq vəzifələrinə həmçinin onlar üçün bəxşiş tələb etmə haqqında sahib idi. İşçilərin isətklərinin bəyanı, maaşları, tiyulları və xalqın həmesaleləri ilk əvvəl bu əmir tərəfindən təsdiq edilir daha sonra baş vəzirə təqdim edilirdi. Hər il "Dəftərxana-i Hümayun-i Ali"dən quşçuların maaşı üçün bir miqdar pul əmirşikarbaşına göndərilirdi. Bu məbləğ onun tərəfindən ədalətli şəkildə paylanmalı idi.

Vladimr Minorski onun vəzifələri barədə yazır:

"Bu vəzifə türklər və moğollar dövründən qalmışdı. O dövrdə şikar sadəcə əyləncə üçün yox həm də hərbi işlərdən biri sayılırdı. Əmirşikarbaşı da cəngdə iştirak edirdi."

Minorskiyə görə onun cəngdə iştirakı şəxsi səbəblərə əsaslanırdı. Ölkənin dörd bir yanına səpələnmiş kuşxanağası, səgbanbaşı, xəzartən, şikarçı da onun rəhbərliyində çalışırdı.

Fransız səyyah Şardenin məlumatına görə şahın bütün ölkədə 1000 nəfərdən artıq ovçusu vardır. Onların hamısına mirşikarbaşı rəhbərlik edir. Şah ova çıxanda mirşikarbaşı maaşını almış 100 nəfəri onun arxasınca aparır. Bundan əlavə əhliləşdirilmiş bir necə pələng, şir, digər yırtıcı heyvanları da onlara baxan xidmətcilər ilə birlikdə şahın yanında ova apartdırır. Həmin heyvanlara xidmət edənlər birbaşa mirşikarbaşıya tabedirlər.

Tabeliyində olan vəfizələr

Quşdarbaşı. Quşdarbaşı, səgbanbaşı (yəni quşlara və itlərə baxanların başcıları) da mirşikarbaşıya tabe idilər. Çünki İranda ov quşlarını bəsləmək bir qayda idi. Onları bəsləmək, yedizdirmək və təlim vermək üçün xüsusi, yaxşı və geniş yerlər var idi. Şah ova gedərkən mirşikarbaşı həmin quşlara xidmət edənlərdən 6–7 nəfərini, hər birinin əlində bir quş şahın yanında ova aparırdı.

Səgbanbaşı. İtlərə baxanların böyüyünə səgbanbaşı deyilirdi. İranın ov itləri Avropanın ov itləri kimi böyük və gözəl deyildilər. Ümumiyyətlə, iranlılar itdən qorxurlar və onu saxlamaq və tərbiyə etməkdən çəkinirlər. Çünki İslam şəriətinə görə it murdar və haramdır. Ona əl vurmaq nəcisdir, natəmizlikdir. Lakin bununla yanaşı həmişə şah ova çıxarkən ov quşlarının ardınca zəncirə bağlanılmış 6–7 ov iti də aparırlar.

Mənbə

• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU (az.). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015.
• Vəliyeva, Zülfiyyə. Səfəvi Dövlət Təşkilatı (Təzkirətül-Mülükə əsasən) (türk). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2007.
• Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
• Şükürov, Qiyas. Safevîlerde Av Merasimleri (türk). I. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi. 2009. 56–71.
• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Süleymanov, Nizami. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİ XVII ƏSRDƏ (J.Şarden, J.B.Tavernye, P.D.Valle və E.Kempferin gündəlikləri əsasında) (az.). Bakı: İqtisad Universiteti Nəşriyyatı. 2021.

Əlavə ədəbiyyat

• Sanson. Səfərnaməyi Sanson (fars). Tehran: Kitapfuruşi-yi İbn-i Sina. 1363.
• Sümer, Faruk. Safevi devletinin kuruluşu və gelişmesinde Anadolu türklerinin rolu (türk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1976.
• Engelbert, Kaempfer. Səyahətnaməyi Kaempfer (fars). Tehran: İntışârât-ı Harezmî. 1363.

Həmçinin bax

• Vaqiyənəvis
• Qullarağası