Ərən
Ərən - türk xalq inancında Övliya deməkdir. İrən və ya Yirən də deyilir. Ərmiş olaraq da adlandırılar. Özünü Tanrıya və onun yoluna həsr etmiş, fövqəladə işlər bacaran və Tanrı tərəfindən qorunan, kömək edilən müqəddəs adam.
Xüsusiyyətləri
redaktəFövqəladə hissləri və bacarıqları vardır. İstədikləri zamanda istədikləri məkanda ola bilərlər. Tanrı onların dualarını qəbul edər. Dua etsələr bol yağış yağar və bərəkət gəlir. Dağ ətəklərində gəzər, dağlarda və mağaralarda yaşayırlar. Eliklərlə (dağ keçiləriylə) və geyiklərlə gəzərlər. Verdiyi öğütlerin istirahət etməsini istər. Bəziləri döyüşçüdür ki, Tanrının dinini yaymaq və vətəni qorumaq üçün vuruşurlar. Bunlara Alp Ərən deyilir. Atları da özləri kimi müqəddəsdir və bir dağdan başqa bir dağa atlar, uçurumlardan aşağıya atlayaraq enər. Atladığı dağlarda, bir daşın və ya qayanın üzərində bu atların ayaq izləri qalar. Tapanlar kurqanlarında və ya türbələrində qılıncları saxlanılır və bu qılıncların üzərinə and edilir. Bəzən iki növ çatan olduğu izah edilər. Bəzən olacaq şeyləri əvvəldən bilirlər. Xəstəlikləri yaxşılaşdırar, odda yanmazlar. Onlara qarşı hörmət göstərilməlidir. Bütün elmlərin qapıları onlara açıqdır. Bütün aləmin sirlərini anlarlar. Ona qılınc, ox, zəhər təsir etməz. Zəhəri içdiyində bal olar. Dirən anlayışının əleyhdarı olaraq qəbul edilər.
Bənzər anlayışlar
redaktəAbdallar
redaktəAbdal (Abıdal), təsəvvüf ədəbiyyatında, maddi dünya ilə olan bağlılıklardan xilas olub, özünü Allah yolunda qurban edən adamlara deyilir. Xalq inancında, abdalların istədikləri zaman istədikləri məkanda olacaqlarına inanılar. Yəni zaman və məkan sərhədlərini aşa bilmə gücünə sahibdirlər. Onlar, bəzi istisnalar xaricində kimsəyə görünməzlər. Dağıstan türklərində məşhur olan inanca görə, əgər doqquz aylıq körpə, ana bətnində ölmüşsə, bunu o Abdal aparmış deməkdir. Uzun ağ saqqalı olan Abdal, dağlarda yaşayır, dağ keçiləri arasında dolaşır və onlan qoruyar. Ovçular onun adına dua edib qurban versələr ov uğurlu olar. Əgər bunu yapmazlarsa nə qədər usta ovçu olsalar olsunlar o ovdan əli boş qayıdacaqları qətidir. Bəzən Abdalın, ölmüş dağ keçisini diriltdiyi və yenidən həyat verdiyi belə izah edilmişdir.
Yatırlar
redaktəYatır, türk mədəniyyətində və xalq inancında övliya və müqəddəs şəxslərin məzarlarına verilən addır. Türklərdə türbə və övliya anlayışları olduğunu nümayiş etdirir. Burada yatan adamdan birbaşa kömək istəməkdən və ya onu vasitəsi qılmaqdan və ya o adamın ruhuna dua oxumağa qədər bir çox tətbiqin mübtədası mövqesindədir. İslam inancı yalnız sonuncusuna (çox diqqətli bir şəkildə edilməsinə, ölümü xatırlamaq məqsədilə) məhdud olaraq icazə verməkdədir. Sözün, Yunan "Iatros" sözündən gəldiyi deyilsə də doğru deyildir. Türkçe yatmaq hərəkətindən törəmişdir. Ayrıca Yada Daşı sözü ilə də bağı vardır.
Sarı Ana
redaktəSarığ Ana və ya Xarı Ana şəklində deyildiyi türk dilləri də vardır. "Sarı qız" olaraq da bilinər. Türk xalq inancındakı qadın övliya motividir. Əslində çox daha köhnə bir inancın İslam ilə yenidən forma almış bir versiyasıdır. Bəzən bir quş şəklində uçtuğuna inanılar. Bəzən olduğu bölgədəki meşəni qoruduğu deyilər. İşığa çevrilərək hər ürəkdə yaşadığı izah edilir. Bəzən də çoxluq olaraq Sarı qızlar şəklində bəhs edilir və doqquz dənə Sarı qız olduğu göstərilir. Sarı, günəş işığının görünür rəngi olaraq qəbul edilər. Bundan başqa qızılın rəngidir və qızıl soyluluğu işarələr. Sar/Sara monqolcada ay deməkdir.
Etimologiya
redaktə(Ər/Er) kökündən törəmişdir. "Ermek" (çatmaq) felindən gəlir. Yətkinlik, mükəmməllik, yüksəlmə mənalarına malikdir. Mançur dilində İren sözü geyik mənasına gəlir. Monqolca Aran/Haran isə insan deməkdir. Yakutcada "Eren" sözcüyünün ümid mənasını gəlməsi də diqqət çəkicidir. Gerçəkdə Türk inancında çatanlar bəşəriyyətin ümidi olaraq görülürlər və dünyanın onların hörmətinə yokolmadığı düşünülər.
Mənbə
redaktə- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)